Letnie nauki „Mar Ngok” – 3 września 2021

Gjalłang Karmapa kontynuował wykład o wczesnej historii Indii, będącej tłem do zrozumienia życia i nauk Buddhy Śakjamuniego.

Epoka filozofii jest trzecią częścią okresu późnowedyjskiego. Indoariowie kontynuowali swą ekspansję z Pendżabu do Doliny Gangesu i jeszcze dalej. Niektórzy uważają ślady pozostawione przez politykę i literaturę tamtego czasu za najwspanialsze w historii indyjskiej cywilizacji. Posiłkując się mapą, Jego Świątobliwość wymienił sześć wielkich królestw powstałych w okresie późnowedyjskim. Jednym z nich była Magadha i od zarania epoki bramińskiej do jej końca wszyscy znali to królestwo. W epoce filozofii w Magadzie postęp dokonywał się w bardzo szybkim tempie. Ostatecznie Magadha zyskała kontrolę nad całymi północnymi Indiami i stała się centrum kultury i polityki. Kiedy pojawiły się nauki buddyjskie, rozkwitły właśnie w Magadzie i stąd również pochodził wielki władca Czandragupta Maurja, wychwalany jako czakrawartin (uniwersalny władca).

W południowych Indiach ośrodkiem polityki i kultury stało się królestwo Andhra, a miedzy nim a Magadhą istniały pewne kontakty. Istniały też powiązania z cywilizacją drawidyjską, tworzącą trzecie wielkie królestwo, jeszcze dalej na południe. A więc mamy w interesującym nas okresie trzy potężne królestwa, każde z własną tradycją. W ten sposób cywilizacja objęła wszystkie obszary Indii.

Królestwo Magadha

Było to najważniejsze królestwo starożytnych Indii. Było ono ważnym miejscem nie tylko w epoce filozofii, ale również później, za czasów rozwoju buddyzmu. Jeśli chodzi o buddyzm, Magadha jest jednym z najbardziej znanych regionów i odegrała wówczas bardzo ważną rolę. Buddha spędził tam połowę swego życia i również pierwsze sobory (rady) buddyjskie zostały zwołane w Magadzie, w Śrawasti i Pataliputrze.

Królestwo Magadhy znajdowało się w dolnym biegu Gangesu i większa część dzisiejszych wschodnich Indii do niego należała. Magadhą rządziło kilka dynastii, a terytorium, jakim władały, miało różne rozmiary. W pewnym okresie całe północne Indie i część Indii południowych były kontrolowane przez Magadhę, było więc to ogromne królestwo o istotnym znaczeniu w historii Indii.

Karmapa ponownie odniósł się do tekstów historycznych o nazwie Purany, wspomnianych podczas siódmego dnia nauk. Wyjaśnił, że jest to nazwa kolejnego gatunku indyjskiej literatury, zawierającego rozmaite dzieła. Treści obejmują wiele obszarów, lecz przede wszystkim opisują uformowanie się wszechświata, pojawienie się licznych bogów, historię panowania królów, ruchy religijne itp. Zawierają mity i legendy, rozprawy filozoficzne, religijne itp. Do dzisiejszych czasów zachowało się wiele Puran, pochodzących prawdopodobnie z okresu niedługo po odejściu Buddhy. Są więc późniejszym gatunkiem literackim oraz ważnym źródłem historycznym epoki filozofii.

Purany odnotowały następujące dynastie panujące w Magadzie:

1. Dynastia Harijanka. Królestwo Magadhy było najprawdopodobniej starsze od tej dynastii, lecz nie mamy historycznych dowodów. Harijanka rządziła przez ponad dwieście lat. Miała dziesięciu królów. To za jej rządów pojawił się Buddha Śakjamuni. Był to również okres istnienia szesnastu potężnych królestw – mahadżanapad.
2. Dynastia Śiśunaga rządziła przez sześćdziesiąt lat i miała dwóch królów. Jest to jednak tematem debat uczonych. Również jej czas przypada na okres szesnastu królestw.
3. Dynastia Nanda rządziła przez sto lat i wydała dziesięciu królów.
4. Dynastia Maurja, która zastąpiła Nandów. Czandragupta Maurja podbił Magadhę, a jego wnukiem był cesarz Aśoka.

Sutry

Gdy pojawiły się Upaniszady, bramini nadal utrzymywali swe tradycyjne formuły i zwyczaje, a ich głównym oparciem było wykonywanie rytuałów ofiarnych. Również zwyczajni ludzie przyzwyczaili się do rytuałów i uważali je za część swego codziennego życia. Jednocześnie nowo powstałe systemy filozoficzne wzbudziły wątpliwości i zaczęły kwestionować rytuały. Aby zachować funkcje i status własnej grupy i mieć pewność, że przyszłe pokolenia będą odpowiednio wyedukowane w starożytnych tradycjach, bramini skodyfikowali procedury, hierarchię i rytuały, jasno określając obowiązki każdej z czterech kast. Wszystkie te reguły zamieszczono w specjalnych podręcznikach. Tym samym narodził się nowy gatunek literacki, pisany głównie wierszem i bardzo zwięzły w treści, o nazwie sutry. Wyraz „sūtra” znaczy „nić” i pochodzi od rdzenia „siv” – „szyć”. Nić jest jak sznur utrzymujący girlandę kwiatów, więc pierwotne znaczenie tego słowa to „zawarcie obszernych treści w niewielu słowach”. Chodziło bowiem o uczenie definicji i zwyczajów w jak najmniejszej liczbie słów, dzięki czemu można je łatwo zapamiętać.

Uważa się, że pierwsze sutry powstały w VI wieku p.n.e., zaś najpóźniejsze około przełomu er. Sutry są powtórzeniem treści Brahmanów, choć zawierają też trochę nowych informacji. Nie są więc bardzo różne od wcześniejszej literatury wedyjskiej. Jednak w przeciwieństwie do brahmanów sutry są bardzo zwięzłe, używają prostych słów i zapisane są wierszem. Były pomyślane jako podręczniki dla młodych uczniów, by łatwo można było zapamiętać treści.

W tamtych czasach istniało wiele tradycji i każda z nich miała własne sutry. Niestety, większych z owych sutr została utracona i do dziś przetrwała garstka. Te, które wciąż mamy, można podzielić na trzy tradycje, czy też gatunki:

A. Pierwsza z tradycji to sześć gałęzi Wed. Ten gatunek rozprzestrzenił się, aby zachować wedyjską literaturę i tradycje.

1. Rytuały (kalpa)
2. Fonetyka i fonologia (śiksza)
3. Poetyka (czanda)
4. Etymologia (nirukta)
5. Gramatyka (wjakarana)
6. Astrologia (dźjotisza)

B. Druga tradycja sutr to sześć darśan, indyjskich szkół filozoficznych, dobrze znanych w literaturze buddyjskiej.

1. Sankhja
2. Joga
3. Njaja
4. Wajśeszika
5. Mimansa
6. Wedanta

C. Trzecia tradycja sutr to tradycja dżinijska i buddyjska. Ziarna myśli dżinijskiej i buddyjskiej możemy znaleźć w tekstach filozoficznych Upaniszad. Obie tradycje cechuje jednak duża wolność myślenia. Obie pojawiły się po pełnym zaistnieniu wcześniejszych tradycji i żadna z nich nie przyjęła Wed. Zarówno dżinizmu, jak i buddyzmu nauczano za pomocą sutr i tak je zachowano, lecz nauki nie zostały spisane w okresie wedyjskim. Na przykład słów Buddhy nie zapisano za jego życia.

A. Sześć gałęzi Wed

• Rytuały (kalpa)

Wyraz „kalpa” tłumaczymy jako „rytuał”. Kalpa dzieli się na trzy kategorie tekstów: śrautasutry (sutry słuchania), dharmasutry (sutry dharmy) oraz gryhjasutry (sutry życia rodzinnego). Śrautasutry, czy też sutry słuchania, nazwano tak, gdyż objaśniają rytuały wedyjskie w bardzo prosty sposób. Dharmasutry to istotne teksty mówiące o zwyczajach i prawach tamtego czasu, stały się więc ważnym źródłem historycznym. Wiele elementów z dharmasutr zaadoptowano w Manusmryti. Dzieci uczyły się tych praw na pamięć, dzięki czemu, gdy dorosły, mogły je wcielić w życie jako podstawę do wypełniania rozmaitych powinności. Zachowały się jedynie fragmenty dharmasutr.

Syn, mąż i ojciec, każdy z nich miał do wypełnienia odpowiednią rolę w rodzinie. Te role zostały jasno opisane w gryhjasutrach, jak choćby obowiązki najstarszego syna. Sutry określają rytuały związane z małżeństwem, rodzeniem dzieci, karmieniem piersią, wykształceniem itp., a także rytuały, które należy wykonywać w domu. Każdy z religijnych rytuałów jest opisany. Czytając teksty gryhjasutry, możemy dowiedzieć się jak żyli ludzie tamtego okresu.

Pierwotnie istniały sutry w różnych tradycjach i regionach, lecz obecnie mamy tylko ich fragmenty.

• Fonetyka i fonologia (śiksza)

Śiksza dostarcza dokładnych wskazówek jak należy dokładnie wymawiać głoski, kiedy recytuje się, bądź czyta Wedy: które dźwięki są mocne, a które delikatne, jaka jest natura samogłosek, miejsce artykulacji, ustawienie języka, głoski wargowe, gardłowe itd. Wedy zapamiętywano i recytowano z pamięci, ale jeśli choćby jedno słowo było źle wypowiedziane, uznawano to za obrazę bogów. Dlatego wokół tych umiejętności rozwinęło się kilka dziedzin wiedzy.

Jest wiele tekstów w języku tybetańskim o tym, jak należy recytować mantry, lecz nikt ich dzisiaj już nie studiuje – zauważył Jego Świątobliwość. A przecież właściwa wymowa jest ważna, aby nie zniknęły.

• Poetyka (czanda)

Wedy, Aranjaki oraz Upaniszady odnoszą się nieraz do poetyki. Z czasem wyodrębniło się niezależne źródło wiedzy na ten temat. W sanskrycie znanych było siedem rodzajów metrum. Każdy miał własny rytm, ruch i estetykę. Sanskryckie metra dzieliły się na oparte na określonej liczbie sylab w wersie oraz na takie, które miały określoną liczbę jednostek fonologicznych w wersie.

• Etymologia (nirukta)

Ta kategoria dotyczy wyjaśnień trudnych słów w Wedach. Około 400 roku p.n.e. w Indiach żył słynny gramatyk o imieniu Jaska. Żaden inny współczesny mu specjalista od gramatyki nie mógł się z nim równać, więc wszyscy potracili wpływy, a ich teksty na temat składni zostały zapomniane. Dzieło Jaski Nirukta było nowym objaśnienie słów ze starożytnych tekstów.

• Gramatyka (wjakarana)

Owe sanskryckie teksty na temat gramatyki badają przede wszystkim struktury gramatyczne Wed. Początkowo było wiele wyjaśnień gramatycznych, lecz wszystkie stały się zbędne, gdy swe dzieło stworzył wielki uczony Panini. Wówczas inne teksty zniknęły. Zachował się jedynie traktat Paniniego. Żył on w północnozachodnich Indiach, natomiast co do czasu jego życia, istnieją spory. Tym niemniej szacuje się, że był to IV lub III wiek p.n.e.

Niemiecki indolog Friedrich Max Müller zauważa, że istnieją tylko dwie starożytne tradycje gramatyki – indyjska i grecka. Jednak w porównaniu z głebią wiedzy zaprezentowaną przez Paniniego, greckie teksty gramatyczne stają się bezwartościowe. Tradycja tekstowa zapoczątkowana przez tego wielkiego mędrca była przełomowa i jedyna w swoim rodzaju.

Jednym z ważnych założeń współczesnych gramatyków i językoznawców jest hipoteza o jednym, wspólnym źródle wszystkich języków. Lecz Panini mówił o tym już 2000 lat temu w Indiach. Jest to dowód na niezwykłe osiągnięcia w dziedzinie gramatyki i lingwistyki, poczynione przez Hindusów tamtego czasu.

• Astrologia (dźjotisza)

Astrologia była niezbędna, by móc określić czas przeprowadzenia rytuałów ofiarnych oraz pomyślne i niepomyślne dni.

Dharmasutry

Dharmasutry przede wszystkim mówią o różnych obowiązkach odnośnie do rytuałów oraz codziennego oddawania czci bogom. Ustalają też kryteria, według których ludzie powinni żyć w zależności od ich dharmy, a więc prawa i obowiązki różnych grup społecznych, a także sposoby radzenia sobie z konfliktami i przestępcami. Dharmasutry przypominają więc tybetańskie książki z regulaminem klasztornym. Biorąc za podstawę Wedy, tradycje i zwyczaje Indoariów zostały usystematyzowane w Dharmasutrach. Również podziały kastowe zostały w nich skodyfikowane.

Jednak, aby skodyfikować podziały kastowe, najpierw należało jasno określić klasyfikacje poszczególnych kast. W tamtym okresie przysporzyło to ogromnych trudności ludziom piszącym prawo, gdyż wiele kast nie mieściło się w czterokastowej klasyfikacji. Niemożliwe było stworzenie większej liczby kast ze względu na warunki opisane w tekstach, mówiące, że nie może być ani mniej, ani więcej niż cztery kasty. Aby to objaśnić, autorzy tekstów prawniczych wykorzystywali swą pomysłowość do tworzenia własnych uzasadnień. Są na to dowody: w owym okresie było trzech bardzo wpływowych uczonych tworzących teksty prawnicze. Jeśli je porównany, nie znajdziemy ani jednego miejsca, w którym się ze sobą zgadzają. Jego Świątobliwość jako przykład podał tabelę linii rodzinnych z Gautama Dharmasutry, gdzie mowa jest o statusie kastowym dzieci urodzonych z par mieszanych, np. ojca kszatrii i matki braminki. Nie jest to jednak poparte żadnym innym tekstem prawniczym. Widzimy z tego jak uzasadnienia istnienia czterech kast nie były jednomyślne, lecz dość dowolne.

W tym okresie dwoma najpotężniejszymi królestwami w Dolinie Gangesu były Wideha i Magadha. Jednak ludność tychże nie była czysto indo-aryjska, a możliwe, że nawet w ogóle nie była indo-aryjska. Logika dyktowała, że wszyscy ludzie muszą mieścić się w systemie kastowym, a jako, że mieszkańcy Indii byli świadomi istnienia starożytnych Greków, choć wówczas nie było połączenia między społeczeństwem indyjskim i greckim, to włączyli ich do systemu czterech kast.

Chociaż mówiono o czterech kastach, to bardzo trudno było ustalić czyste linie kastowe, jako że wcześniej dochodziło do bardzo wielu przypadków mieszania się między kastami. Poza tym nie było żadnego autorytatywnego źródła dla trwania tego systemu. Współcześni badacze mówią, że poziom wykształcenia zwykłych ludzi nie był zbyt wysoki, zaś wyedukowani bramini wymyślali wiele rzeczy i stosowali sprzeczne analogie, dzięki czemu ludzie zostali łatwo przekonani, że system kastowy był naturalnym porządkiem zarządzonym przez bogów.

Dharmasutry omawiają też wiele innych tematów. Podają zasady rządzenia, opodatkowania, administracji, handlu, rolnictwa, strategii wojskowych, prawa karnego, kar oraz prawa cywilnego. Ludzie uczyli się ich na pamięć i dlatego prawnicy recytowali je z głowy i na tej podstawie rozstrzygano sprawy.

Krótko o gryhjasutrach, czyli sutrach życia rodzinnego

Spośród czterech kast trzy – bramini, kszatrijowie i wajśjowie – nazywane były „dwukrotnie narodzonymi” i miały konkretne religijne powinności. Ich przedstawiciele dzielili życie na cztery etapy (sans. aśrama), przez które powinni przejść wszyscy mężczyźni.

1. Etap bezżenności (uczniowie)
2. Etap życia rodzinnego (jako głowa rodziny)
3. Etap życia w lesie (praktyka ścieżki)
4. Etap wyrzeczenia się (wędrówka)

Okres bezżenności (brahmaćarin) to czas, kiedy młodzi chłopcy uczyli się: od 8. do 16. roku bramini, od 11. do 21. roku kszatrijowie i od 12. co 24. wajśjowie. Jako oznakę dwukrotnie narodzonych zakładali białą bramińską nić i żyli jako uczniowie (śiszja). Mieszkali w domu swego nauczyciela, guru. Następnie mogli wybrać, jeśli chcieli, naukę przez kolejnych 12, 24, 36 lub 48 lat, bądź ile tylko zapragnęli. Głównym tematem była nauka na pamięć Wed.

Na tym etapie życia obowiązywał bardzo surowy kodeks postępowania. Uczniowie nie mogli wdychać dymu ani nosić biżuterii. Musieli ubierać płócienne lub konopne stroje i związywać włosy w koczek na szczycie głowy. Nie wolno było folgować pożądaniom i należało być posłusznym wobec nauczyciela, okazując mu szacunek. Każdego ranka udawali się po jałmużnę do okolicznych wiosek, a wszystko, co zebrali, oddawali guru. Jeść mogli dopiero, gdy guru zakończył posiłek. Musieli też zbierać drewno na opał, przynosić wodę, sprzątać każdego ranka i podtrzymywać ogień Brahmy. Wieczorem musieli obmywać stopy guru i przygotować mu posłanie. Spać mogli dopiero, gdy guru udał się na spoczynek. Uczniowie dołączali do rodziny guru i zostawali jego sługami. Wierzono, że w ten sposób, dzięki swym wysiłkom, uzyskają nieco zrozumienia starożytnej mądrości, przekazywanej od przodków. W ten sposób uczniowie studiowali z jednym lub wieloma guru, a po zakończeniu edukacji składali nauczycielowi obfite dary. Dopiero wówczas wracali do domu rodzinnego.

Kiedy taki uczeń powrócił do domu, oczekiwano, że się ożeni i rozpocznie drugi etap życia, jako głowa rodziny (gryhastha). Był to najważniejszy ze wszystkich etapów, gdyż w ten sposób żyła większość ludzi. Musieli przeprowadzać rozmaite rytuały, niektóre codziennie, inne co miesiąc, jeszcze inne raz do roku.

Trzecim etapem było życie w lesie (wanaprastha). W tym czasie porzucało się dom rodzinny i udawało do lasu, żyjąc jedynie na pożywieniu typu korzenie i kora. Należało wykonywać wiele religijnych praktyk o świcie, rano oraz wieczorem. Należało rozpalać ogień Brahmy, wykonywać pokłony oraz, przede wszystkim, medytować na dogłębne znaczenie. Mówiąc krótko, ten trzeci etap był etapem praktyki.

Czwartym etapem było wyrzeczenie (sannjasa), etap jogina. Praktykujący golili głowy, pozostawiali wszelki dobytek i zostawali mnichami. Był to okres ascezy – należało porzucić pożywienie, posiadało się tylko jedną szatę i gromadziło z jałmużny jeden posiłek na cały dzień. Nie miało się żadnego miejsca zamieszkania, nie wolno było pozostać nigdzie więcej niż jedną noc, należało wędrować z miejsca na miejsce. Nie trzeba było na tym etapie przeprowadzać wielu rytuałów, lecz zawsze trzeba było recytować Wedy. Praktykujący musieli medytować (dhjana), aby pojąć prawdziwą naturę świata i oddzielić się od samsary narodzin i śmierci. Celem było stanie się jednym smakiem z Brahmanem – najwyższym ja, i osiągnięcie szczęśliwości wyzwolenia (moksza).

Karmapa zwrócił uwagę na porównanie między tymi praktykami a elementami, jakie mamy w buddyzmie, np. wyrzeczenie się, zostanie mnichem (tyb. rabdziung) i życie z jałmużny. Niektórzy badacze sugerują, że tradycja żebrania o jałmużnę pojawiła się w Indiach, ponieważ w tamtym czasie pożywienie było powszechnie dostępne.

Nie było konieczności przechodzenia przez wszystkie etapy, jeden po drugim. Jeśli ktoś bardzo pragnął wyzwolić się z samsary, mógł od razu od etapu nauki przejść do etapu sannjasina. Na ogół jednak ten czwarty etap osiągali starsi ludzie, w wieku sześćdziesięciu, siedemdziesięciu lat, którzy już spełnili obowiązki głowy rodziny. Osoby, które zakończyły wszystkie cztery etapy, były podawane jako przykład pełnego życia.

Koncepcja czterech etapów życia była bardzo specyficzna dla Indii i wywarła ogromny wpływ na indyjską cywilizację.

Rozwój dziedzin starożytnej indyjskiej wiedzy

Wyjątkowy rozwój indyjskich dziedzin wiedzy, w tym astrologii, gramatyki, poetyki i filozofii, był powiązany z religią. Motywacją studiowania gwiazd i planet było posiadanie umiejętności ustalania pomyślnego czasu i daty do przeprowadzania rytuałów. Zgłębianie fonetyki i fonologii miało na celu nauczenie się idealnej wymowy do czytania Wed. Ucząc się poetyki i gramatyki, miało się zdolność bezbłędnego rozumienia starożytnej literatury. Studiując filozofię, urzeczywistniało się takość boga. Te dziedziny wiedzy rozwinęły się w samych Indiach, nie zostały sprowadzone przez uczonych z innych miejsc.

Innym zagadnieniem była medycyna indyjska. Jako, że należało bogom ofiarować konkretne części zwierząt, np. wątrobę lub serce, rozwinęła się również wiedza o anatomii. A więc również medycyna rozwinęła się do pewnego stopnia, do czasu kiedy pojawiły się sutry.

Również matematyka rozwinęła się w Indiach niezależnie. Dziesiętny system liczbowy pochodzi z Indii. Europejskie cyfry pochodzą od arabskich, które z kolei pochodzą z Indii. Indyjscy matematycy wynaleźli liczbę zero. Pochodzi ona od sanskryckiego słowa „śunja” czyli „pusty”. Niezależnie w Indiach rozwinęła się geometria, ponieważ konieczna była umiejętność prawidłowego wymierzania mandal do przeprowadzania rytuałów ofiarnych.

Pismo

W okresie wczesnowedyjskim, za czasów Rygwedy, w Indiach nie istniało pismo. System zapisu rozwinął się później i doprowadził do pojawienia się sanskrytu. Dzięki temu można było przekazywać tradycje literackie. Jeśli chodzi o pismo, najwcześniejszym systemem stosowanym przez sanskryt, było pismo brahmi. Nie licząc do dziś nierozszyfrowanego pisma Cywilizacji Doliny Indusu, brahmi jest najstarszym znanym systemem indyjskim. Pojawiło się prawdopodobnie w VI wieku p.n.e. Za czasów cesarza Aśoki, w III wieku p.n.e., powszechne były dwa systemy: kharoszthi, czytane od prawej do lewej i brahmi – od lewej do prawej.

Przed 400 rokiem n.e. pismo brahmi przerodziło się w pismo gupta, lecz to zniknęło w VII wieku. W VIII wieku pojawiło się pismo nagari. To z kolei zreformowano i udoskonalono około XIII wieku, po czym dodano przedrostek „dewa”, czyli „boskie”. Tym samym powstało pismo dewanagari. Dziś sanskryt i inne języki Indii używają właśnie tego systemu.

Jeśli chodzi o język, gdy Indoariowie wędrowali przez Indie, napotykali liczne lokalne mowy, więc w rezultacie rozwinęły się różne postaci języków kolokwialnych. Znane są one jako prakryty, czyli języki naturalne. Jego Świątobliwość porównał tę sytuację do istnienia licznych dialektów i języków lokalnych w Tybecie. Później, aby stworzyć jeden język, bramini użyli Wed, Brahmanów i Upaniszad jako źródeł nowej, ujednoliconej gramatyki. Za czasów Jaksy w V oraz Paniniego w IV w. p.n.e. sanskryt się umocnił i został przyjęty w całych Indiach. Jego nazwa pochodzi od przymiotnika „sáṃskṛta” czyli „dobrze uformowany, doskonały”, co miało go odróżniać od lokalnych języków.

Porównanie Wed, Brahmanów i sutr

Każdy z tych gatunków ma swój własny, specyficzny styl. W okresie wczesnowedyjskim w Pendżabie, kiedy pojawiły się Wedy, Indoariowie oddawali cześć różnym aspektom środowiska naturalnego jako bogom. Utwory pisane były głównie wierszem i uważane za błogosławieństwo bogów. Brahmany napisano po tym, jak Indoariowie przenieśli się do Doliny Gangesu i tworzone były prozą. Ich głównym tematem są rytuały, by móc je lepiej zrozumieć. Również uważano, że są błogosławieństwem bogów. Gdy Indoariowie migrowali dalej wzdłuż Doliny Gangesu i na inne ziemie, Brahmany stały się bardzo powszechne, lecz były długie, skomplikowane i trudne. Tak więc, aby uczynić je bardziej zwięzłymi i przystępnymi, stworzono sutry, będące zasadniczo podręcznikami pisanymi wierszem.