Letnie nauki „Mar Ngok” – 27 sierpnia 2021

Okres wczesnowedyjski

Wedy po raz pierwszy pojawiły się w języku mówionym w Azji Centralnej przez ludy aryjskie, po czym stopniowo przechodziły w tzw. język wedyjski, który stał się sanskrytem w VII i VI wieku p.n.e. W okresie wczesnowedyjskim nie istniał język pisany, więc Wedy przekazywano ustnie. Rygweda opisuje jak Ariowie, przede wszystkim ci osiedlający się w Pendżabie, walczyli w bitwie, jak powstawały i upadały królestwa, i jak rozwijała się ich kultura.

Dlaczego nazywamy je Wedami?

Rygweda jest najstarszym przykładem literatury wedyjskiej i stanowi źródło dla pozostałych Wed. Dzieła ta obejmują wielki wachlarz tematów. Jako, że nie mamy spisanych źródeł historycznych starożytnych Indii, jedynym sposobem poznania indyjskiej kultury sprzed IV w. p.n.e. jest studiowanie Wed, przede wszystkim Rygwedy, oraz dwóch wielkich eposów: Mahabharaty i Ramajany. Mówiąc krótko, teksty te są jedynym źródłem wiedzy na temat starożytnej indyjskiej kultury, mądrości i schematów myślowych.

Słowo „weda” ma różne znaczenia, lecz najważniejsze to „wiedza, prażnia”. Wedy pochodzą z ustnego przekazu potęgi bogów. Podobnie sprawa się ma z tybetańskim eposem o królu Gesarze, który pochodzi od zwykłych ludzi, którzy nie potrafili czytać i pisać, lecz wyśnili wydarzenia z czasów Gesara. Po wyjściu z krótkiej choroby potrafili wyrecytować całe tomy opowieści o Gesarze, jakby było to nagranie na płycie.

Podobnie Hindusi wierzyli, że starożytni mędrcy potrafili recytować Wedy dzięki mocy bogów. Uważali, że jeśli będzie się praktykować teksty wedyjskie, rozwinie się nieprześcignioną mądrość.

Literatura wedyjska składa się z wielu utworów

1. Mantra czy też Samhita to rdzenne teksty Wed
2. Brahmany to teksty Brahmy czy też teksty rytualne
3. Upaniszady: dosłownie „bycie w pobliżu” to podstawowa filozofia Wed

Rdzenne teksty Wed to Mantry lub Samhity. Teksty z punktów 2 i 3 stanowią coś w rodzaju komentarzy.

Cztery Wedy

1. Rygweda jest najstarszym i najważniejszym tekstem wedyjskim.
2. Jadźurweda czy też Weda „oddawania czci” jest druga. Dzieli się na białą Śuklajadźurwedę i czarną Krysznajadźurwedę.
3. Samaweda to Weda melodii czy też pieśni.
4. Atharwaweda jest najmłodszym z rdzennych tekstów wedyjskich.

Cztery Wedy nie pojawiły się jednocześnie, lecz stanowią sekwencję. Niektóre powstały wcześniej od innych i różnią się między sobą znaczeniem. Ich powstanie zajęło kilka pokoleń. Zasadniczo podstawowe ramy Czterech Wed są jednakowe, więc teksty dopełniają się wzajemnie.

Rygweda przez jakiś czas była jedyną Wedą. Powstała między 1500 a 1000 rokiem p.n.e. i jest przede wszystkim kolekcją tysiąca zbiorów hymnów czy też pochwał bóstw, łącznie liczących sobie 10 000 strof. Liczba ksiąg wynosi dziesięć. Początkowo, jako że nie istniał system piśmiennictwa, Rygweda nie była spisana, lecz przekazywano ją ustnie z nauczyciela na ucznia. Zapisano ją dopiero w okresie późnowedyjskim.

Bramini bardzo dbali o zachowanie dokładnej wymowy sanskrytu. Byli bardzo precyzyjni jeśli chodzi o przekaz ustny i zachowanie ścisłej sekwencji.

Tak więc chiński mistrz Yìjìng, który udał się do Indii w VII wieku, odnotował w Zapiskach o praktykach buddyjskich, przesłanych do ojczyzny z Morza Południowego, że Wedy były przekazywane ustnie, nie były zapisane, a najbystrzejsi bramini potrafili wyrecytować z pamięci 100 000 strof. Również Pradżniaparamita liczy sobeie 100 000 strof – zauważył Jego Świątobliwość.

Recytacja oznacza zapamiętanie słów i ich „ustne przetłumaczenie”. Było to bardzo pożyteczne, gdyż przy licznych inwazjach niszczono wiele przedmiotów. Gdyby więc teksty zostały spalone, byłoby to ogromną stratą. Jeśli zaś zostały zapamiętane, przetrwały.

Karmapa dodał, że w Winai mówimy o recytowaniu tekstów z pamięci, a ta tradycja pochodzi z Wed. Na przykład, jeśli jasno rozumiemy wszystkie opowieści i podstawy zasad w Winai, będziemy wiedzieć co należy robić w każdej sytuacji. Jeśli musimy sprawdzić w tekście, wówczas nie jesteśmy do końca niezależni. Musimy mieć tekst ze sobą. Jest to ważne.

Mówiąc krótko, Rygweda jest o wiele starsza od pozostałych Wed i stanowi ich podstawę, korzeń. Jest to zbiór hymnów natury, stworzonych przez aryjskich poetów, w których rozpoznają w siłach przyrody bogów. Pozostałe trzy Wedy cytują również Rygwedę. Jest to więc nie tylko ważny starożytny indyjski tekst, ale również istotne źródło historyczne do badania indyjskiej religii i mitologii. Dziewiętnastowieczny niemiecki naukowiec i indolog, Paul Duessen, napisał, że „nie ma możliwości poznania indyjskiej filozofii bez znajomości Rygwedy” i wydaje się, że jest to prawda.

Starożytni ryszi (mędrcy)

Kto był autorem Rygwedy?

W okresie wczesnowedyjskim nie istniał podział na kasty. Każdy więc mógł składać ofiary, śpiewać pochwały i modlić się. Później, gdy wykształcił się system kastowy, jedynie niektóre kasty mogły składać ofiary i recytować hymny. Ludzie różnią się pod względem wykształcenia i umiejętności, i to ci bardziej wykształceni, zwani Siedmioma Szlachetnymi czy też Mędrcami, napisali Rygwedę. Jednak uczeni sądzą, że był to prawdopodobnie zbiór tekstów tworzonych przez kilkaset lat, spisanych zapewne przez linię jednego rodu. Siedmiu Mędrców czyli Ryszich czczono jako pośredników między bogami a ludźmi. Dlatego autorzy Rygwedy nazywają ich Siedmiona Szlachetnymi czyli Sapta Tsaja.

Do wykonania skomplikowanych rytuałów konieczne było sprowadzenie osób specjalizujących się w tych czynnościach. Na przykład król potrzebował kapłana, czyli purohity, by ten złożył ofiary bogom i przeprowadził rytuały zapewniające zwycięstwo w bitwie. Z tych, którzy uczyli się, aby wykonywać rytuały wedyjskie, wyłoniła się kasta braminów.

Początkowo nie było świątyń ani specjalnych miejsc, gdzie dokonywano ofiar. Nie było nawet posążków ani żadnych przedstawień bogów, w postaci malunków czy rzeźb. Mędrcy, którzy spisali Wedy, tak naprawdę prowadzili zwyczajne życie, jak wszyscy inni, ze swymi rodzinami i dobytkiem. Głowa każdego domu, zwykle ojciec lub najstarszy syn, miała trzy obowiązki: składanie ofiar, uczestnictwo w bitwach oraz uprawę roli. Do czasu wyłonienia się systemu kastowego jedna osoba musiała robić to wszystko.

Do najlepiej znanych mędrców okresu wczesnowedyjskiego należą Wiśwamitra i Wasisztha. Władca Sudas darzył ich ogromnym szacunkiem. Jednak, jak mówi powiedzenie: nie może być dwóch królów na jednej ziemi ani dwóch tygrysów żyjących zgodnie na jednym wzgórzu. Między oboma mędrcami dochodziło do licznych dysput i nawet ich uczniowie mieli przeciwne poglądy. Nawet dochodziło między nimi do zaciekłych walk. W późniejszym czasie, kiedy już wyodrębniły się kasty, zadecydowano, że Wasisztha należał do grupy braminów, zaś Wiśwamitra był kszatriją, czyli pochodził z kasty królewskiej.

Król Sudas był ważną postacią historyczną tamtego wczesnego okresu, jako przywódca największego i najsilniejszego z plemion. Wiele bitew stoczono między jasnoskórymi mieszkańcami Indii o błękitnych oczach – Ariami a ciemnoskórymi ludźmi, których Ariowie określali mianem barbarzyńców. Byli niscy i mieli płaskie nosy.

Karmapa dodał, że Buddha również był opisywany jako jasnoskóry i błękitnooki, wyglądający jak Aria.

Nawet Ariowie mieli wiele wewnętrznych sporów. Dziesięć plemion czy też klanów jasnoskórych mieszkańców, powodowanych zawiścią, zorganizowało powstanie przeciwko królowi Sudasowi. Lecz król był bardzo bystry i pokonał ich, rozwiązując wszelkie wewnętrzne dysputy. Co więcej, zachował też literaturę i religię, jednocześnie wspierając dwóch ryszich. Dzięki jego staraniom Rygweda i inne ważne dzieła zachowały się bez uszczerbku na wiele tysięcy lat.

Większość zawartych w Rygwedzie hymnów opiewa naturę, którą uważano za świętą. Sądzono wówczas, że ma boski charakter. Bądź też, patrząc z innego punktu widzenia, są to hymny ofiarne dla wszystkich bogów.

Mity i bogowie

Mity są niezwykle ważnym elementem badania kultury i społeczeństwa. Wedy wielokrotnie mówią o bogach, a badacze mają co do tego rozmaite opinie. Mówiąc ogólnie, kiedy początkowo cywilizacja ludzka rozwinęła się, bądź też zanim rozwinęła większą wiedzę, ludzie sądzili, że wszystko w przyrodzie ma uczucia i jest żywe, podobnie jak człowiek. Uważali też, że natura jest potężniejsza od człowieka.

Patrząc subiektywnie, mity są odzwierciedleniem ludzkich nadziei, lęków oraz pragnienia znalezienia prawdy w sytuacji, w jakiej znajduje się człowiek. Patrząc z jednej perspektywy, mity przyjmują postać opartą na środowisku, klimacie, tradycjach i społeczeństwie danego czasu. Dlatego są tak niezwykle ważne w badaniu historii i kultury. Można powiedzieć, że są pewną formą pierwotnej ludzkiej religii i rodzajem filozofii.

Dlatego studiowanie mitologii wedyjskiej to tak naprawdę tyle, co studiowanie pierwotnych korzeni indyjskiej filozofii i religii. Badanie literatury wedyjskiej to badanie początków Indii. Mitologia wedyjska wciąż żyje, ponieważ ludzie wciąż wierzą w Wedy. To zaś stało się podstawą filozofii i religii, które pojawiły się po Wedach. Ich życie trwa po dziś dzień. Taka jest różnica między Wedami a mitologiami grecką i rzymską, które od dawna są martwe. Nikt w nie już nie wierzy i ich nie praktykuje.

Można więc powiedzieć, że jeśli nie rozumiemy mitologii wedyjskiej, to w ogóle nie rozumiemy indyjskiej myśli. Zwłaszcza w tajemnej mantrze mamy wiele wpływów indyjskich mitów i literatury. Ponieważ buddyzm stanowi ważną indyjską filozofię, ma też wiele powiązań z literaturą wedyjską.

Bogowie Wed

Kiedy Wedy pojawiły się po raz pierwszy, bóstwa zdawały się być konkretnymi aspektami natury, które uważano za bogów, jak choćby słońce i niebo. Słońce musi być bogiem. Sprawia, że dojrzewają zboża, daje ciepło i jest potężniejsze od ludzi. Poszczególne aspekty przyrody nazywano bogami. Nawet i dziś w rejonach podhimalajskich i w Tybecie ludzie uważają górę za boga, a gdy widzą stare drzewo, wierzą, że zapewne mieszka w nim naga. Obecnie sądzimy, że są to przesądy. Lecz postrzeganie natury jako boga i środowiska naturalnego jako istoty żywej, a także wiara, że są one potężniejsze od człowieka, sprawiło, że ludzie zrozumieli, że należy dbać o środowisko.

Jego Świątobliwość dodał, że obecnie ludzie uważają, że mogą z naturą robić, co im się podoba. Wszystko zużywamy. Wszystko niszczymy. Wszystko zabieramy. Problemy, jakie w tej epoce mamy ze środowiskiem naturalnym, to coś, z czym musimy się zmierzyć. To niezwykle ważne. Sposób, w jaki nasi przodkowie postrzegali naturę, ma więc swoją prawdziwą wartość.

Trzy kategorie wedyjskich bogów

Około V w. p.n.e. wedyjscy bogowie zostali podzieleni na trzy kategorie: bogowie w niebie (djusthana), bogowie pomiędzy, w przestrzeni (antarikasthana) i bogowie na ziemi (pritiwisthana). Każdy z tych poziomów dzielił się na jedenaście pomniejszych, dając w sumie trzydziestu trzech bogów, dlatego właśnie tak ich nazywano. Mówimy tu jedynie o podstawowym podziale. Jego Świątobliwość przeszedł do krótkiego omówienia kilku najważniejszych bogów.

I. Bogowie w niebie

1. Djaus, bóg światła

Djaus jest wspólnym przodkiem wszystkich bogów. Musiał być bogiem czczonym przez wszystkich Ariów zanim rozdzielili się na grupy. Inne grupy pochodzące od Ariów zwały go Zeusem, Jupiterem, Dzeusem bądź Jowiszem. W starożytnej Grecji i Rzymie uważano go za najważniejszego boga, za króla bogów. Jednak w Indiach utracił on swą pozycję na rzecz innych bogów. W Rygwedzie to bóstwo oraz bogini ziemi zostali połączeni i nazywa się ich Djawaprithiwi – niebo i ziemia, i w takiej postaci oddaje się im cześć. Wszyscy pozostali bogowie powstali z nieba i ziemi. Uważano więc, że wszyscy bogowie pochodzą z jednego rodu.

2. Waruna, bóg wody

Waruna jest jednym z bardzo dawnych bóstw, z czasów, gdy Ariowie przybyli do Indii. (Ma postać króla jadącego na krokodylu.) Uważa się, że Waruna jest naturą wszystko przenikającej przestrzeni. Ma najpotężniejsze magiczne moce, gdyż sam jest przestrzenią. Waruna jest wszechwiedzący, spogląda z góry na świat, zna każdą myśl każdego człowieka, niezależnie od tego na jak dalekim krańcu globu ktoś przebywa. Zna też karmę. To bóstwo symbolizuje prawo przyczyny i skutku i kontroluje postępowanie ludzi. Jego rolą jest więc dbanie o ludzi i temperowanie ich. Według niektórych współczesnych badaczy Waruna mógł być prototypem uniwersalnego władcy czyli czakrawartina. Później jego cechy i właściwości scedowano na Indrę.

Cechy tego boga w swej istocie są bardzo podobne do Boga stworzyciela Jahwe w religii chrześcijańskiej. Ten bóg jest bardzo srogi i poważny, i wydaje się być tak wzniosły, że ludzie nie mieli poczucia bliskości z nim. A skoro nie podobał się ludziom, to z czasem zniknął. Ponadto Rygweda  często mówi o Warunie jako o bogu deszczu i wody, gdyż deszcz pochodzi z nieba. Z czasem został bogiem wody. W tajemnej mantrze, kiedy wykonujemy trzyczęściową tormę, jednym z bogów jest Waruna.

3.  Wisznu, bóg świtu

Po tybetańsku Wisznu to Khjabdziuk (khyab ’jug) czyli „wszechprzenikający”, gdyż miał on moc przemierzania nieba w trzech krokach. Utożsamiano go z mocą słońca i w Wedach był niezwykle ważnym bóstwem. Później, w Puranach, został uznany za jednego z trzech wielkich bogów, obok Śiwy i Brahmy. Stało się tak, gdyż zmieniła się jego natura i cechy. Wcześniej, Wisznu był jedynie bogiem przemierzającym niebo w trzech krokach.

Pierwszy krok Wisznu czynił z miejsca, gdzie wschodzi słońce. Drugim krokiem docierał do zenitu, gdzie słońce świeci w południe, zaś trzecim dobiegał do zachodu, gdzie słońce znika za horyzontem. Miejsce, do którego docierał w południe czyli zenit, to kraina, gdzie bogowie i przodkowie ludzi żyli w szczęściu. Każdy więc wierzył, że po śmierci tam się odrodzi. To była najważniejsza modlitwa i aspiracja ludzi epoki wedyjskiej. Dlatego Wisznu zyskiwał w oczach ludzi coraz wyższy status, gdyż wszyscy chcieli być jak słońce. Dlatego do Wisznu śpiewano wiele pochwał i składano mu liczne dary. Najważniejsi bogowie byli związani ze słońcem i niebem.

4. Bogini Uszas

Uszas jest starożytną boginią, utożsamianą ze wschodem słońca i jutrzenką. Nazwa Eos w grece i Aurora w łacinie mają najprawdopodobniej to samo pochodzenie, co Uszas.

W czasach, gdy Ariowie mieszkali w Dorzeczu Pięciu Rzek, czyli Pendżabie, świt był wyjątkowo piękny. Widząc te przepiękne zjawiska, wedyjski poeci nie mogli się oprzeć, by nie wyśpiewywać pochwał. A więc ta bogini otwierała przestworza od wschodu, rozpraszała noc i potrafiła usunąć niebezpieczeństwa, jakie niosły demony i ciemności.

Hymny do tejże bogini są w Wedach szczególnie piękne i są też jednymi z najliczniejszych. Mówi się, że Uszas jest przyjaciółką ludzi i zawsze promienieje uśmiechem, jak młoda dziewczyna. Choć jej ciało nigdy się nie starzeje, to ona sama ogranicza długość ludzkiego życia. Najpiękniejsze poetycko hymny wedyjskie to pochwały Waruny, boga wody, zaś hymny o najpiękniejszej symbolice dotyczą tej bogini, nie tylko zresztą w literaturze indyjskiej, lecz także w najpiękniejszych pieśniach i poematach światowej literatury religijnej.

II. Bogowie w przestrzeni

• Indra

Poza bogiem ognia Indra jest tym bóstwem, któremu dedykowane jest najwięcej wedyjskich hymnów, co świadczy o czci, jaką mu okazywano. Jedna czwarta łącznej liczby hymnów w Rygwedzie poświęcona jest Indrze, możemy więc zobaczyć jakim szacunkiem się cieszył. Po tybetańsku nazywamy go Gjadźin (brgya byin). W okresie wedyjskim uznawano go za najpotężniejszego, najważniejszego i najbardziej uwielbianego boga, opiekuna mieszkańców Indii. W religijnych tekstach zaratusztrian (perskich czcicieli ognia) Indra uznawany jest za złego boga, boga ciemności. W buddyzmie Indra jest władcą bogów i gospodarzem boskiego pałacu Widżaja w niebie trzydziestu trzech.

Wciąż jednak trudno jest określić pochodzenie Indry. Według słów hymnów Indra łączy w sobie właściwości nieba, przestrzeni i ziemi, trudno jest więc powiedzieć do której z trzech kategorii lub aspektu natury należy. Na ogół jednak uznawano, że Indra jest manifestacją wiatru i deszczu. Ponieważ tego boga nie znajdujemy w żadnym innym aryjskim panteonie, jest to bóg typowy dla Indii.

Kiedy Ariowie opuścili swą ojczyznę i przybyli do Pendżabu, w którym panują duże upały, nie mieli już takiej wiary i oddania dla boga słońca. Obiektem ich czci stali się raczej bogowie mogący sprowadzić deszcz, chmury i wiatr. Stąd możemy wnioskować, że o ile wcześniej adorowano bogów nieba, o tyle później większą uwagę zwracano na bogów przestrzeni.

Kiedy Ariowie udali się do Indii, Indra cieszył się najwyższym statusem pośród bogów, choć nie był wcale bogiem starożytnym. Był dzieckiem zrodzonym z nieba i ziemi, urodzonym zwycięzcą. Był więc najpotężniejszym ze wszystkich bóstw. Również najbardziej gustował w alkoholu (somie) i lubił walczyć w bitwach. Miał wielką siłę fizyczną i zręczność, dzierżył też jako broń pioruny, strzały i haki. Jadący na złotym rydwanie zaprzężonym w dwa konie, z orszakiem Marutów, aby pokonać Wrytrę, króla demonów, Indra był przez Hindusów uznawany za bóstwo opiekuńcze i boga wojny. Ostatecznie przyjął postać króla bogów, samradży.

• Waju, bóg wiatru

Waju odgrywał rolę asystenta Indry. Zawsze jeździł wraz z nim w złotym rydwanie. Jego zadaniem było leczenie ludzi i obdarowywanie ich długim życiem.

• Rudra, bóg burzy

Rudra ma bardzo mało hymnów w Wedach. Później ten bóg burzy stał się Maheśwarą, jednym z trzech wielkich bogów Indii i niezwykle ważnym. Bóg burzy potrafił zsyłać na ludzi i zwierzęta choroby, ale miał też moc ich leczenia. Jego postać zmieniła się z boga burzy na Maheśwarę. Zwano go też Bhajrawą („przerażającym”), gdyż nie tylko cechowała go miłość i współczucie, lecz także, jako bóg burzy, miał moc niesienia niebezpieczeństw i krzywd.

Jego Świątobliwość przedstawił jeszcze bogów ziemi: Agniego, Somę i Prythiwi, lecz ich szczegółowe opisy przełożył na dzień czwarty.