Szkoła tylko umysł: nowa książka i nowe podejście

22 stycznia 2017 – klasztor Tergar, Bodhgaja, Indie

---

Tego dnia Altruism Publications Gjalłanga Karmapy wydało nową książkę w serii Philosophical Views: Beautiful Ornaments of the Dakpo Kagyu [Poglądy filozoficzne: piękne ozdoby dakpo kagju]. Nowa książka omawia poglądy szkoły tylko umysł, a przygotował ją komitet wydający podręczniki do zimowych debat, na którego czele stoi Gjalłang Karmapa.

Jego Świątobliwość napisał przedmowę, w której po raz pierwszy wymienił różne nazwy odnoszące się do tej samej szkoły, uznawane za synonimy: jogaczarinowie (tyb. rnal ’byor spyod pa, praktykujący jogę), widżniaptimatrinowie (tyb. rnam rig pa/tsam, uczniowie szkoły tylko świadomość) oraz czittamatra (tyb. sems tsam pa, uczniowie szkoły tylko umysł). Szkoła środkowej drogi i szkoła tylko umysł głosiły rozbieżne poglądy, a różnice między nimi czasami przedstawia się, mówiąc, że Nagardżuna, który był autorem podstawowych tekstów szkoły środkowej drogi, podkreślał pustą naturę zjawisk, zaś Asanga, który stworzył system zasad dla szkoły tylko umysł, skupiał się na tym jak zjawiska przejawiają się. Mówi się też, że szkoła środkowej drogi naucza o naturze (umysłu), a szkoła tylko umysł o współzależnie powstałych zjawiskach.

Przechodząc do systemu zasad szkoły tylko umysł, Karmapa wymienił cztery główne: wszystkie zjawiska są tylko umysłem, do czego dochodzi osiem świadomości, trzy cechy charakterystyczne i samoświadomość. Spośród tych czterech najważniejsza jest pierwsza zasada: wszystkie zjawiska są jedynie umysłem. Gdy będziemy poszukiwać źródeł wszystkich zjawisk, okaże się, że ich przyczyną jest tylko umysł. Jako, że jest to podstawowa zasada tej szkoły, nazwano ją szkołą tylko umysł.

Wbrew dość rozpowszechnionej opinii – zauważył Jego Świątobliwość – założenie, że zjawiska są tylko umysłem, było znane już za czasów pierwotnych osiemnastu buddyjskich szkół. Początkowo propagowane w kilku z nich, z czasem znalazło więcej zwolenników. Spośród osiemnastu szkół trzy były ważne jako źródło tego poglądu: watsiputrija (tyb. gnas ma bu pa), mahiszaka (tyb. sa ston pa) oraz sautrantika (tyb. mdo sde pa). O poglądach tych szkół można by powiedzieć wiele, ale w skrócie: watsiputrija wierzyła w nie dające się opisać ani wyrazić ‘ja.’ Mahiszaka głosiła istnienie dziewięciu rodzajów niezłożonych zjawisk, wśród nich agregatu, który wykraczał poza cztery warunki. Sautrantika omawiała proces powstawania śladów czy też karmicznych nasion w świadomości. Postulowała także istnienie subtelnego umysłu, co z czasem przerodziło się w pogląd o alajawidżnianie – bazowej świadomości, będącej podstawą dla pozostałych.

Wiele poglądów pierwotnych osiemnastu szkół Śrawaków (słuchaczy) przeniesiono na grunt mahajany. Można to porównać do nasion poglądu zasianych na nowej glebie. Jako kwiaty wyrosły one w szkole tylko umysł. Chociaż niektórzy uważają, że założenia szkoły tylko umysł pojawiły się nagle, prawda jest taka, że rozwijały się przez naprawdę długi czas.

Czasem mogą nasunąć nam się wątpliwości: między czasami rozkwitu Śrawaków i erą szkoły tylko umysł, minęło wiele wieków. Co wydarzyło się w tamtym okresie?

Zasadniczo dominuje pogląd, że główny podział między szkołami dokonał się około dwustu lat po odejściu Buddhy, po czym stopniowo wyłoniło się osiemnaście szkół (według niektórych więcej niż osiemnaście).

Najpierw powstały szkoły therawadinów oraz mahasamghika, które następnie, dzieląc się dalej, dały osiemnaście mniejszych linii. Wszystko to wydarzyło się przed naszą erą. Asanga i Wasubhandu – główni propagatorzy poglądów szkoły tylko umysł – żyli około IV wieku n.e. Co więc takiego działo się przez kilkaset lat przed nimi? Jego Świątobliwość zauważył, że w owym czasie pojawiło się wiele sutr mahajany i zostały szeroko rozpowszechnione; stworzono system założeń mahajany; żyli i nauczali wielcy mistrzowie, jak Nagardżuna i Arjadewa.

Pojawia się kolejne pytanie: Nagardżuna i Arjadewa żyli na długo przed rozkwitem szkoły tylko umysł za czasów Asangi i Wasubhandu. Dlaczego Nagardżuna i Arjadewa nie propagowali zasad szkoły tylko umysł? Czy ci wielcy uczeni po prostu nie przywiązywali do nich wagi? Można by zwyczajnie odpowiedzieć, że z dwóch szkół mahajany – środkowej drogi i tylko umysł – Nagardżuna skupiał się przede wszystkim na poglądach szkoły środkowej drogi. Jeśli zrozumiemy historię i te powody, będziemy mieć podstawę do rozwinięcia zainteresowania i zrozumienia poglądów szkoły tylko umysł.

Na ogół mówi się, że Nagardżuna kategorycznie odrzucał stanowiska osiemnastu szkół. Nie przedstawił też własnego, które mógłoby być uzasadnieniem. Po prostu je zanegował i niczego nie dał w zamian. Tym niemniej, w jego komentarzu do “Sutry Pradżniaparamity w stu tysiącach strof” znajdujemy fragmenty, gdzie Nagardżuna akceptuje niektóre poglądy osiemnastu szkół i przyjmuje za własne. Trudno jest więc mówić, że Nagardżuna tylko negował stanowiska innych. Można raczej powiedzieć, że głównie negował poglądy Śrawaków i nie przyjął wielu ich założeń.

Asanga i Wasubhandu odnosili się do szkoły tylko umysł inaczej niż Nagardżuna i Arjadewa. Na przykład, w „Kompendium pojazdów” Wasubhandu przytacza teksty Śrawaków jako bazę jego stanowiska i dyskusji na temat alajawidżniany – wszechpodstawy świadomości.

Podsumowując, Jego Świątobliwość stwierdził:

Jak wspomniałem wcześniej, zalążki poglądów filozoficznych szkoły tylko umysł zostały wzięte ze szkół pierwszych pojazdów. Główny powód, dla którego to mówię, to pokazanie, że poglądy na temat wszechpodstawy świadomości oraz sposobu powstawania śladów mentalnych znajdujemy w tekstach osiemnastu szkół, a dopiero później w naukach szkoły tylko umysł.

Pozostaje jednak ważne pytanie: jaka jest linia przekazu szkoły tylko umysł, pochodzącej od Asangi? W dziennikach z podróży, znanych jako „Wielkie dzienniki Tanga z regionu zachodniego” Tang Xuanzang (Hsuan Tsang, lata aktywności 602-664), pisze o tym jak mistrz Asanga nocą udawał się do nieba Tuszita, gdzie otrzymywał nauki Pięciu Dharm od Maitrei, natomiast za dnia wracał na Ziemię i przekazywał je ludziom.

Daje to do myślenia, ponieważ Pięć Dharm Maitrei w kanonie chińskim różni się nieco od tych z tybetańskich linii przekazu. W chińskim kanonie składają się na nie: „Jogaczarjubhumi,” „Sutralamkara,” „Madhjantawibhanga” oraz komentarz do „Sutry diamentowego ostrza.” W Tybecie znajdziemy tu inne teksty, w tym „Abhisamajalankarę” i „Ratnagotrawibangę.” Jako że nie ma ich na chińskich listach, pozostają wciąż wątpliwości.

W języku chińskim znajdziemy też starą historię życia Wasubhandu. Różni się ona od tego, co pisze w swoich dziennikach Xuanzang. Starsza wersja mówi, że Asanga faktycznie udał się do nieba Tuszita po nauki, ale nikt mu nie uwierzył, więc zaprosił Maitreję do świata ludzi. I w ten sposób Maitreja przybył na Ziemię i nauczał tekstu, który Tybetańczycy znają jako „Pięć Bhumi”, a Chińczycy obecnie jako „Jogaczarjabhumi” (starszy tytuł brzmiał „Siedemnaście Bhumi”). Tak więc znajdujemy nieznaczne różnice w dziennikach Xuanzanga i biografii Wasubhandu, nie jest to jednak poważny problem.

Wracając do kwestii linii przekazu, Gjalłang Karmapa zapytał: jeżeli ktoś mówi, że linia Asangi pochodzi od opiekuna Maitrei, to natychmiast rodzi się pytanie: kim jest opiekun Maitreja? Czy jest to postać historyczna? Jeśli nie, to kim jest? Historycy na ogół nie przyjmują bóstw za postaci historyczne. My, Tybetańczycy, zakładamy, że Maitreja jest bóstwem. Kim jest naprawdę? Postacią historyczną czy bóstwem w niebie Tuszita? Jeśli mówimy, że szkoła tylko umysł jest filozoficzną szkołą mahajany, musimy powiedzieć jaka jest jej linia przekazu – pochodzi od Buddhy i dotrwała do naszych czasów, przechodząc z jednego nauczyciela na kolejnego. Jeżeli nie możemy wskazać linii przekazu, to trudno będzie nam mówić, że jest to szkoła buddyjska.

Nam, Tybetańczykom, wystarczy powiedzieć, że nauki pochodzą od Buddhy, przekazane zostały Maitrei, a następnie Asandze, ale jeśli mamy korzystać z metod naukowych stosowanych współcześnie, wówczas musimy znaleźć konkretne źródło. Na poziomie ostatecznym pochodzenie linii przekazu możemy wyjaśnić bez żadnego intelektualnego dyskomfortu, ale na poziomie względnym pozostaje pewien problem.

Najczęściej mówi się, że założycielami i ojcami szkoły tylko umysł byli bracia Asanga i Wasubhandu, szczególnie ten drugi, którego teksty „Dwadzieścia strof o tylko umyśle” i „Trzydzieści strof o tylko umyśle” są niezwykle ważne. Z tych dwóch ważniejsze jest „Trzydzieści strof”, jako że tam przedstawione zostały założenia szkoły. Był to też ostatni tekst napisany przez Wasubhandu pod koniec życia; niestety nie zdążył napisać już do niego komentarza. W ciągu całego życia Wasubhandu poświęcił wiele lat na studiowanie i praktykowanie nauk tylko umysłu, a kulminacją wszystkich jego wysiłków było właśnie „Trzydzieści strof.”

Wiemy o tym z dzienników siedmiowiecznego chińskiego tłumacza Yijinga, który przepłynął ocean i z królestwa Kalinga dostał się do Nalandy, gdzie studiował. Wymienił on osiem tekstów szkoły tylko umysł, które uczeni bezwzględnie musieli studiować, co jest zgodne z tybetańską tradycją: „Dwadzieścia tekstów,” „Trzydzieści tekstów,” „Kompendium pojazdów,” „Kompendium Abhidharmy,” „Rozróżnienie środka od skrajności,” „Traktat o współzależności,” „Ozdoba sutr,” „Ustanowienie aktywności (karmy).” W Indiach w owym czasie znano je jako osiem traktatów Asangi, ale tak naprawdę niektóre z nich napisał Wasubhandu. Dlatego niektórzy uczeni twierdzą, że powinniśmy mówić o nich jako o ośmiu traktatach Wasubhandu. Nie ma to jednak specjalnego znaczenia.

Głównym uczniem i dzierżycielem linii Tanga Xuanzanga był mistrz Kuiji (632-682), który jest autorem not na temat „Wielkiego traktatu szkoły tylko umysł.” Tekst ten wymienia jako swoje źródła sześć sutr i jedenaście traktatów, a wśród nich wszystkie osiem wymienionych wcześniej tekstów i kilka innych. Pośród owych ośmiu najważniejsze były „Dwadzieścia strof” i „Trzydzieści strof,” ale ponieważ „Trzydzieści strof” zawiera prezentację stanowiska szkoły tylko umysł, a „Dwadzieścia strof” odrzuca teorie przeciwników, pierwszy z traktatów jest ważniejszy. „Wielki traktat szkoły tylko umysł” oparty został na komentarzu do „Trzydziestu strof” Dharmapali oraz dziewięciu innych wielkich indyjskich uczonych związanych ze szkołą tylko umysł, wśród nich byli Sthiramati i Dignaga. Traktat połączył wszystkie dziesięć komentarzy do „Trzydziestu strof” i dlatego nosi tytuł „Wielki traktat szkoły tylko umysł.”

Na zakończenie dyskusji o tekstach źródłowych Jego Świątobliwość przeszedł do porównania poglądów różnych szkół. Jako że nie było na to wystarczająco czasu, Karmapa nie omówił dwóch podszkół w szkole tylko umysł: namdenpa (tyb. rnam bden pa) i namdzynpa (tyb. rnam rdzun pa), natomiast podjął bardzo ważny temat z nowej książki o różnicach między podszkołą namdzynpa i uczniami szkoły natury Buddhy czyli Tathagatagarbhy. Ta ostatnia szkoła funkcjonuje w Chinach, zaś w Tybecie częściowo przypomina ją szkoła ‘madhjamaka bez innych szkół.’ Nie można powiedzieć, że są w stu procentach takie same, ale są do siebie zbliżone.

Niektórzy tybetańscy eksperci twierdzą, że szkoła ‘madhjamaka bez innych szkół’ jest tym samym co namdzynpa szkoły tylko umysł. Jednak istnieją różnice między szkołą namdzynpa i ‘madhjamaką bez innych szkół’ oraz szkołą natury Buddhy. Według ekspertów chińskich istnieje dziesięć podstawowych różnic, a Jego Świątobliwość wybrał trzy z nich.

Po pierwsze, szkoła natury Buddhy stwierdza, że wszystkie złożone zjawiska powstają z myśli, czego nie akceptuje namdzynpa. Po drugie, szkoła natury Buddhy uznaje takość za zarówno podmiot, jak i obiekt, zaś namdzynpa postuluje, że takość to pustość. I po trzecie, szkoła natury Buddhy przyjmuje, że spośród trzech natur natura zależna jest pusta sama w sobie. Namdzynpa uważa, że jest pusta tym, co jest od niej inne.

Często łączy się szkołę natury Buddhy z namdzynpą. Jest tak ponieważ obie szkoły mają wiele wspólnych tekstów źródłowych. Obydwie szkoły cytują „Samdhinirmoczana Sutrę” i „Lankawatara Sutrę,” a także traktat Asangi otrzymany od Maitrei „Rozróżnienie środka od skrajności.” Tym niemniej, chociaż szkoły przytaczają te same teksty, to wyjaśniają je na różne sposoby. Stąd bierze się nieporozumienie – te same teksty mają inne komentarze i inny sposób podejścia.

Jeśli chodzi o teksty, którymi szkoły się różnią, w szczególności jest jedna sutra oraz traktat znany jako „Najwyższe kontinuum” lub „Ratnagotrawibhaga.” Nie wiemy jednak z całą pewnością kto jest autorem tego tekstu. Tybetańczycy twierdzą, że napisał go Maitreja oraz że pozyskano go ze stupy, kiedy przez szczelinę wpadło do niej światło słoneczne. Tu pojawia się jednak problem, ponieważ tekst ten pojawił się w języku chińskim (aczkolwiek pod tytułem „Ratnagotrawibhaga [Rozróżnienie Trzech Klejnotów]”) około III lub IV wieku, a więc przed przyjmowanym czasem Maitrei. Według niektórych autorem mógł być Sthiramati (tyb. Blo gros brtan po/blo brtan, ok. 470-550), a według Tybetańczyków nauczycielem Sthiramatiego był Wasubhandu. Chińskie przekazy utrzymują, że autorem jest inny uczeń Wasubhandu, Gunaprabha. A więc trudno jest dziś stwierdzić kto naprawdę napisał ten tekst.

Współcześnie wielu uczonych skłania się ku poglądowi, że zasady namdzynpy kształtowały się przez dłuższy czas, stając się coraz bardziej złożone, aż przekształciły się w system szkoły natury Buddhy. Jego Świątobliwość podsumował z uśmiechem: „Biorąc pod uwagę wszystko, co właśnie powiedziałem, podejrzewam, że teraz ściągnę na siebie krytykę zarówno przedstawicieli szkoły natury Buddhy, jak i szkoły tylko umysł.”