Byddyzm w Indiach


Wewnątrz głównej świątyni w Bodhgai ta podobizna Buddhy Siakjamuniego przypomina odwiedzającym o ich własnej zdolności do Przebudzenia.

Przekazując prawdy odkryte pod Drzewem Bodhi, Buddha podarował Indiom, a następnie reszcie świata nową świadomość. Jego podstawowe przesłanie – że Przebudzenie i inne formy duchowych osiągnięć dostępne są ludziom wszystkich klas, ras i obu płci – proponowało radykalnie inne rozumienie ludzkiego potencjału niż te głoszone przez systemy religijne dominujące w ówczesnym społeczeństwie indyjskim.

W tamtych czasach studiowanie pism wedyjskich dozwolone było tylko dla kilku kast, co więcej, tylko dla mężczyzn. Wierzono też, że jedynie mężczyźni określonego rodzaju są zdolni do osiągnięcia wyzwolenia. Tymczasem Buddha przekazywał dharmę każdemu, kogo spotkał: ludziom o wysokim i niskim statusie społecznym, bogatym i biednym, mężczyznom i kobietom. Ten uniwersalny dostęp do nauk jest logicznym następstwem nauczanych przez niego podstawowych prawd: przyczyny szczęścia i cierpienia powstają w umyśle każdego z osobna, więc każda istota obdarzona umysłem dysponuje takim samym potencjałem, by wyzwolić się z cierpienia i osiągnąć trwałe szczęście.

Z tej radykalnej wizji duchowego potencjału narodziła się nowa klasa społeczna: sangha, ukształtowana przez Buddhę zgodnie z ustanowionymi przez niego zasadami moralnymi. Ta społeczność uczniów Buddhy rządziła się regułami filozoficznymi i społecznymi, o jakich nie słyszano w społeczeństwie kastowym. Pochodzenie nie było już rzeczą najważniejszą, lecz sposób życia. Dla przykładu mnich postawiony przez Buddhę na straży winai – zbioru tekstów określających zasady funkcjonowania sanghi – urodził się jako członek jednej z najniższych warstw indyjskiego społeczeństwa, w podkaście fryzjerów. Buddha postanowił najpierw udzielić święceń jemu, a później grupie swoich krewnych, książętom z rodu Śakja, po czym nalegał, by wszyscy złożyli pokłon nowo wyświęconemu fryzjerowi jako starszemu stażem mnichowi. 

Równie rewolucyjne było stworzenie klasztornej społeczności kobiet. Społeczeństwo indyjskie tamtych czasów nie oferowało kobietom żadnej możliwości praktyk duchowych poza obrębem domowego ogniska. Wbrew temu – wiele wieków przed tym, gdy podobne szanse otrzymały kobiety w krajach Zachodu – Buddha nie tylko dopuścił je do swojej sanghi, lecz także, co wielokrotnie podkreśla się w pismach winai, stanowczo bronił godności mniszek pomimo społecznego sprzeciwu. 

Jako instytucja społeczna, wspólnota klasztorna stworzyła mocny fundament zapewniający ciągłość dharmy w Indiach oraz przekazywanie jej innym narodom. Obie społeczności bhikszu i bhikszinich przetrwały zmiany przekształcające Indie przez kolejne tysiąc pięćset lat. W tym samym czasie nauki Buddhy kwitły na całym subkontynencie, wnikając w tamtejsze życie na wiele różnych sposobów i zostawiając głęboki trwały ślad w indyjskiej literaturze, etyce, logice, medycynie, sztuce sprawowania władzy i religii.

Wczesny okres: Rady 

W pierwszych latach po mahaparinirwanie Buddhy sangha przeszła reorganizację i podjęła ostrożne kroki, by zapewnić ciągłość mnisiej społeczności i nauk. Kilka miesięcy po odejściu Nauczyciela zgromadzenie pięciuset arhatów spotkało się opodal miasta Radżagrha, by upewnić się, że zbiór rozpraw przekazywanych przez nich od tego czasu faktycznie odzwierciedla nauczanie Buddhy. Podczas tej serii spotkań, nazywanej później Pierwszą Radą, dzierżyciele trzech głównych zbiorów dharmy wygłaszali z pamięci wszystkie znane im nauki. Tylko te przekazy, które wszyscy obecni uznali za autentyczne, zostały oficjalnie przyjęte do kanonu buddyjskiego. 

Stupa Przebudzenia, czyli Świątynia Mahabodhi w Bodhgai w Indiach, gdzie nieustannie modlą się buddyjscy pielgrzymi z całego świata. Fot.: Filip Wolak

Za życia Buddha zachęcał uczniów, by wyruszali w świat i nauczali dharmy, ale też wymagał od mnichów i mniszek, by zbierali się na wspólnych odosobnieniach podczas trzech miesięcy pory deszczowej. To zalecenie było konsekwentnie przestrzegane przez sanghę, jednocześnie umożliwiało innym szerszy dostęp do dharmy.

Jednakże z czasem pojawiało się coraz więcej różnic w interpretacji rozmaitych punktów klasztornej dyscypliny, jak również samej doktryny. Pierwsza Rada stworzyła precedensową zasadę, że o ważnych kwestiach decydowało uzgodnione wspólnie stanowisko, a nie wola pojedynczego autorytetu. W drugim stuleciu po mahaparinirwanie Buddhy, gdy narosły poważne różnice zdań dotyczące dziesięciu punktów klasztornej dyscypliny, w Waiśali zebrała się Druga Rada. Po zakończeniu obrad grupa mnichów, znanych później w języku pali jako therawada (w sanskrycie: sthawira), odłączyła się od większości (mahasanghiki).

Tak rozpoczął się stopniowy proces tworzenia różnych nurtów buddyzmu. W miarę jak społeczności klasztorne coraz bardziej oddalały się od siebie geograficznie, pojawiły się kolejne podziały, aż ostatecznie wyłoniło się osiemnaście różnych odłamów. Taka wielość szkół wynikała z wielkiej różnorodności nauk Buddhy, przekazywanych przy rozmaitych okazjach rozmaitym uczniom. Choć każdy z osiemnastu odłamów głosił odrębną interpretację pewnych zagadnień doktryny i dyscypliny, wszystkie akceptowały te same podstawowe prawdy dharmy.

Wielki Król Dharmy Aśoka

III wiek p.n.e. okazał się przełomowy w historii buddyzmu w Indiach, jako że właśnie wtedy król Aśoka wstąpił na tron. Poszerzając odziedziczone po ojcu i już całkiem duże królestwo Maurji, Aśoka wszczynał jedną krwawą wojnę za drugą, aż przejął zwierzchnictwo nad niemal całym subkontynentem indyjskim i dzisiejszym terytorium Afganistanu. Podczas ostatniej, najkrwawszej wojny z niezależnym i zamieszkałym w większości przez buddystów krajem Kaliga na wschodnim wybrzeżu półwyspu armia króla wymordowała około sto tysięcy osób. 

Po tym zwycięstwie Aśoka spotkał buddyjskiego mnicha, który spowodował gruntowną przemianę króla. W formie edyktu wykutego w kamieniu, który zachował się do dzisiejszego dnia, Aśoka wyraził wobec świata swój głęboki żal za spowodowane wojną cierpienie. Następnie wyrzekł się przemocy i zaczął praktykować dharmę z takim samym zapałem, z jakim wcześniej zdobywał nowe ziemie. Opisy rządów Aśoki przedstawiają buddyjski model sprawowania władzy, który był później naśladowany przez innych przywódców buddyjskiego świata, łączył zasady dharmy ze sztuką rządzenia i wykorzystywał władzę polityczną do krzewienia nauk Buddhy. Aśoka szczodrze wspierał sanghę, zbudował legendarne osiemdziesiąt cztery tysiące stup i wysyłał emisariuszy, by nauczali dharmy w najdalszych zakątkach imperium i poza jego granicami. Przenieśli oni nauki do Gandhary (dzisiejszego Pakistanu), Kaszmiru, Birmy i na Sri Lankę. Z czasem w krajach tych powstały duże aktywne ośrodki buddyzmu.

Początki buddyzmu na Sri Lance i w Azji Południowo-Wschodniej 

Głębokie osobiste zaangażowanie króla Aśoki w dharmę Buddhy zaowocowało tym, że jego syn i córka, dzieci pierwszej królowej, tego samego dnia przyjęli razem ślubowania mnisie. Po latach, w 240 roku p.n.e., król wysłał każde z osobna z misją na Sri Lankę. Jego syn Mahinda miał tam założyć społeczność bhikszu, zaś córka Sanghamitta zapoczątkowała społeczność bhikszunich. To jej Aśoka powierzył też zadanie przewiezienia na Sri Lankę szczepu Drzewa Bodhi. Drzewo, które z niego wyrosło w Anuradhapurze, pozostaje do dziś jednym z najświętszych obiektów czci na wyspie.

W kolejnych stuleciach dharma przemieszczała się ówczesnymi szlakami handlowymi łączącymi Sri Lankę z krajami Azji Południowo-Wschodniej. Choć buddyzm był praktykowany przez wszystkie klasy społeczne w Indiach, z czasem związek klasztorów z kupcami nabrał szczególnego znaczenia. Mnisi przemierzali niebezpieczne drogi w towarzystwie karawan kupieckich, a te z kolei znajdowały schronienie w klasztorach położonych z dala od ludzkich siedzib. Zapisy historyczne z początku naszej ery mówią o mnichach będących na prośbę kupców ich współtowarzyszami przepraw przez morze, dzięki czemu nauczali dharmy podczas długiej, niebezpiecznej podróży. W późniejszym okresie rozprzestrzeniania się dharmy szlaki wędrówek mnichów do Azji Południowo-Wschodniej zaczęły się pokrywać ze szlakami wypraw kupieckich. 

Społeczność klasztorna Sri Lanki ogromnie się przyczyniła do rozwoju buddyzmu therawady w Birmie i Tajlandii, skąd następnie przeniknął on na sąsiadujące ziemie dzisiejszego Laosu, Kambodży i części Wietnamu. W V wieku n.e. grupa bhikszunich ze Sri Lanki wyruszyła na niebezpieczną morską wyprawę do Chin, gdzie powstała wspólnota wyświęconych mniszek, która później rozkrzewiła się we wschodniej Azji. 

Buddyzm mahajany

Zanim nastało pierwsze tysiąclecie, wiele z osiemnastu odłamów buddyzmu okrzepło i rozkwitło na terenie całych Indii. Gałąź sarwastiwady oddzieliła się od therawady i zakorzeniła w północnych Indiach i środkowej Azji. Zaczęły działać wspólnoty w Kaszmirze, Gandharze i Mathurze, które stały się ważnymi ośrodkami buddyjskiej sztuki i piśmiennictwa. Spokrewniona z mulasarwastiwadą – której winaję przyjęto później w Tybecie – ale jednak odmienna, sarwastiwada znana była z naukowo-badawczego podejścia do nauk Buddhy. Na terenach zdominowanych przez ten odłam wyłoniły się szkoły filozoficzne: waibhaszika i sautrantika, których aktywność wywarła długotrwały wpływ na myśl buddyjską. 

Jako nauczyciel niezwykle wyczulony na indywidualne potrzeby i możliwości słuchaczy, Buddha udzielał pewnych nauk tylko niektórym uczniom. Przed początkiem I wieku n.e. zbiór rozpraw nazywanych sutrami mahajany, wcześniej przekazywanymi tylko w zamkniętym gronie adeptów, zaczął być nauczany w sposób otwarty. Ten postępowy ruch skupił się w południowych Indiach, we współczesnym okręgu Andhra Pradesz, gdzie urodził się i studiował Arja Nagardżuna. W tym wczesnym okresie otwartości nauk zbiór sutr mahajany zawierał Sutrę Lotosu i Sutry Pradżńaparamity (Sutry Serca). Niedługo teksty te recytowano, zgłębiano i czczono na subkontynencie indyjskim i w środkowej Azji. 

W miarę upowszechniania się sutr mahajany Nagardżuna napisał niezwykłe wpływową rozprawę przedstawiającą pogląd madhjamaki (drogi środka) – filozofii buddyjskiej opartej na Sutrach Pradżńaparamity. Uczeń Nagardżuny, Arjadewa, kontynuował jego dzieło, a za nim podążył strumień takich wielkich myślicieli jak Bhawawiweka, Buddhapalita i Czandrakirti. Każdy z nich wzbogacił szkołę madhjamaki własnymi pismami. Jednocześnie drugi nurt filozofii buddyjskiej, znany jako czyttamatra lub jogaczara (tylko umysł), wyłonił się z innych sutr i nauk mahajany, rozwijany przez ważnych zwolenników tego poglądu: Asangę i jego brata Wasubandhu.  

Na początku pierwszego tysiąclecia rozwinął się wielki ruch upowszechniający sutry mahajany, które inspirowały świeckich i wyświęconych buddystów, po raz pierwszy ukazując im możliwość osiągnięcia całkowitego Przebudzenia. Powstały wówczas liczne pieśni i komentarze opisujące ścieżkę bodhisattwy i zachęcające do podążania nią.

Początki buddyzmu w Chinach i Azji Środkowej

W I wieku n.e. rozwojowi buddyzmu sprzyjało państwo Kuszany, imperium, które powstało w północno-zachodnich Indiach, gdzie kwitła szkoła sarwastiwady. Na początku II wieku król Kuszany, Kaniszka, stał się drugim wielkim Królem Dharmy. Był też patronem wspaniałego buddyjskiego poety Aśwaghoszy. Władcy temu przypisuje się zwołanie Trzeciej Rady, która rozwinęła upowszechnianie myśli buddyjskiej w formie pisanej. 

Imperium Kuszany utrzymywało ścisłe kontakty handlowe z krajami Azji Środkowej; w tym okresie buddyzm znacznie się umocnił na terenach przemierzanych przez kupców. Na początku pierwszego tysiąclecia Jedwabnym Szlakiem buddyzm zawitał do Chin. Wczesny przekaz dharmy Buddhy w tym kraju zbiegł się w czasie z początkiem otwartego obiegu pism mahajany w Indiach. Zatem sutry te zaczęto tłumaczyć na język chiński już we wczesnym okresie ich rozpowszechnienia. Gdy zainteresowanie dharmą w Chinach wzrosło, indyjscy nauczyciele zaczęli składać w tym kraju częste wizyty. W kolejnych stuleciach także wielu chińskich pielgrzymów przybywało do Indii, by studiować pod okiem tamtejszych mistrzów. Powracali ze zbiorami tekstów, które tłumaczono na klasyczną odmianę języka chińskiego. Z czasem buddyzm wywarł olbrzymi wpływ na chińską literaturę, sztukę i kulturę. 

W dalszej kolejności Państwo Środka stało się źródłem, z którego dharma przenikała do otaczających je krajów: Korei, Japonii i Wietnamu, gdzie opierano się głównie na chińskich przekładach buddyjskich tekstów. 

Tantra i era Nalandy

Druga połowa pierwszego tysiąclecia zaowocowała rozwojem wielkich buddyjskich kompleksów klasztornych w północnych Indiach. Oferowały one możliwość podjęcia intensywnych studiów naukowych połączonych z praktyką medytacyjną. Z tych klasztornych uniwersytetów największą sławą cieszyły się Nalanda i Wikramaszila, powstałe w dzisiejszym Biharze, oraz Otantapuri i Somapuri. Osiągnęły swój złoty okres pod patronatem dynastii Gupta, która rządziła od IV do VIII wieku, i rozkwitały dalej za dynastii Pala, która panowała od VIII do XII stulecia.

Jak pokazują rozległe ruiny, Nalanda była kiedyś tętniącym życiem i wpływowym uniwersytetem klasztornym, który przekazywał nauki mahajany i tantry, przyciągając uczniów z całej Azji. Fot.: Hidejuki Kamon

Historycy buddyzmu uznają ten okres za czas ujawnienia nauk tantry w Indiach. Tantry początkowo przekazywano potajemnie, podobnie jak sutry mahajany, a miejsca jej pierwszych przekazów były znacznie od siebie oddalone, jak Amarawati w dzisiejszym okręgu Andhra Pradesz i Oddijana w północno-zachodnim Pakistanie. Od III do VI wieku tantra była coraz częściej nauczana otwarcie, a od VII wieku praktyka tantry i jej artystyczna prezentacja stały się częścią publicznego wizerunku buddyzmu w Indiach.  

Zapisy tworzone przez chińskich mnichów – pielgrzymów i uczniów przybywających do Indii w V, VI i VII stuleciu – dostarczają bezcennych informacji o praktyce buddyzmu w Indiach w owym czasie. Xuanzang (Hsuan Tsang), chiński mnich z VII wieku, zanotował, że z osiemnastu pierwotnych odłamów buddyzmu tylko cztery zachowały silną pozycję podczas jego pobytu w tym kraju. Opisy życia w Nalandzie, gdzie studiował przez pięć lat, są dowodem tego, że panowała tam niezwykła tolerancja i różnorodność. Klasztor był domem dla kilku tysięcy mieszkańców, członków różnych odłamów buddyzmu – którzy zatem przestrzegali różnych rodzajów winai – praktykujących i studiujących razem w murach jednej instytucji, wspólnej siedzibie adeptów mahajany. Kilka innych historycznych źródeł podkreśla, że tantra była również praktykowana w Nalandzie. 

Tantrę praktykowano nie tylko w murach Nalandy i innych uniwersytetów. W miarę upływu stuleci rozwinęła się także żywa tradycja praktyk jogicznych podtrzymywana poza ośrodkami klasztornymi. Historia wylicza osiemdziesięciu czterech mahasiddhów o wyjątkowo wielkich osiągnięciach duchowych. Kaszmir w północno-zachodnich Indiach był w ówczesnych latach miejscem skupiającym szczególnie dużą liczbę takich praktykujących. 

Nalanda i Wikramaszila, dwa bastiony buddyjskiego kształcenia i praktyki, zostały zniszczone podczas inwazji tureckiej pod koniec XII wieku. To był zabójczy cios dla dharmy w Indiach. Do końca XIII wieku ostatnie buddyjskie dynastie – Pala w Bengalu i Sena w Biharze – również poddały się muzułmańskim najeźdźcom. Mnisi buddyjscy zaczęli opuszczać nieprzyjazne ziemie, witani serdecznie za Himalajami, w Tybecie. Do zachodniego królestwa Guge napływała w owym czasie ogromna rzesza takich uciekinierów.

Początki buddyzmu w Tybecie

Podczas pełnego rozkwitu ery Nalandy w Indiach dharma Buddhy po raz pierwszy przedostała się na północ, gdzie znalazła nową żyzną glebę płaskowyżu tybetańskiego. Wszystkie elementy buddyzmu obecne w owym czasie w Indiach zostały przeniesione do Tybetu. Społeczności mnisie przestrzegające dyscypliny winai, naukowe studia i analizy rozpraw mahajany oraz praktyki tantryczne – wszystko to w VII stuleciu zaczęło się zakorzeniać na tybetańskiej ziemi. Stała się też ona źródłem dalszej ekspansji dharmy w Mongolii, na niektórych terenach obecnej Rosji oraz w całym rejonie Himalajów. 

Podczas pierwszych sześciu stuleci rozprzestrzeniania się dharmy w Tybecie buddyzm wciąż stanowił żywą tradycję w Indiach, co umożliwiało nawiązanie długotrwałych bezpośrednich relacji pomiędzy dwiema kulturami. Indyjscy mistrzowie podróżowali do Tybetu, by tam nauczać, zaś wielu Tybetańczyków wyruszało po teksty buddyjskie do Indii, gdzie rozpoczynali naukę, praktykę i studia w klasztornych uniwersytetach lub poza nimi oraz odbywali intensywny trening duchowy pod okiem wielkich mistrzów. W ten sposób, zanim dharma zanikła na subkontynencie, znalazła przyjazny nowy dom w Krainie Śniegu.

Podsumowanie

Gdy Buddha opuścił cień Drzewa Bodhi i zaczął nauczać dharmy z pożytkiem dla świata, uruchowmił złożony łańcuch zdarzeń, który trwa po dziś dzień mimo upływu dwóch i pół tysięcy lat. Buddyzm kwitł w Indiach dopóty, dopóki pozwalały na to warunki społeczne, polityczne i gospodarcze. Ta ziemia stała się kolebką dharmy, która powędrowała w kierunku nowych rozległych terenów Sri Lanki, Birmy, Tajlandii, Kambodży, Chin, Korei, Wietnamu, Japonii, a w końcu Tybetu i wszystkich krajów znajdujących się pod jego wpływem. 

Dzisiaj dharma, którą Buddha objaśniał na ulicach i w wioskach starożytnych Indii, nauczana jest w wielkich salach teatralnych, przekazywana w telewizji i internecie. Docierając do każdego zakątka naszej planety, dotyka serc wszystkich cierpiących istot. Tybetańczycy żyjący na uchodźstwie w Indiach nadal przekazują tradycję mądrości, którą odziedziczyli wiele wieków temu, na nowo rozwijając sztandar żywej praktyki dharmy na szczodrej i cierpliwej indyjskiej ziemi.

Tekst zaczerpnięty z publikacji: Karmapa: 900-lecie, dostępnej w ośrodku buddyjskim Karma Dechen Choling w Warszawie.

Bądź na bieżąco!

Jeżeli chcesz otrzymywać informacje o naukach lub relacje z oficjalnej działalności J.Ś. Karmapy, zamów subskrypcję naszego Newslettera.

Zamówienie subskrypcji oznacza akceptację Polityki Prywatności obowiązującej na tym portalu.