Letnie nauki „Mar Ngok” – 12 września 2021

Karmapa rozpoczął od przypomnienia, że mieszkańców dawnych Indii mało interesowało zapisywanie dat. Dlatego też daty z życia Buddhy nie zostały jasno ustalone. To spowodowało trudności w stwierdzeniu kiedy się urodził i kiedy zmarł.

Kiedy w Indiach pojawił się system datowania? Badacze mają co do tego różne zdania, lecz wielu uważa, bazując na rządach kolejnych władców, że tradycję tę zapoczątkowano, gdy do władzy w północnych Indiach doszedł Czandragupta Maurja z Magadhy (ok. 322 r. p.n.e.). Było to kilka lat po inwazji Aleksandra Wielkiego (327/326 p.n.e.) i na początku istnienia imperium Maurjów.

Jeśli zaś chodzi o daty życia Buddhy, naukowcy ze Wschodu i Zachodu usiłują ustalić je od dwustu lat. Gjalłang Karmapa zasugerował, że najpierw należy ustalić datę parinirwany i odjąć od niej osiemdziesiąt lat, gdyż panuje pełna zgoda, że Buddha żył osiemdziesiąt lat.

Kiedy doszło do parinirwany Buddhy? Jego Świątobliwość wyjaśnił, że jak dotąd postulowano ponad sześćdziesiąt różnych dat, lecz najczęstszą metodą jest rozpoczęcie od czasów Aśoki i cofanie się w czasie. Jakie źródła pomagają nam w ustaleniu daty? Chociaż nie posiadamy zapisów historycznych ze starożytnych Indii, to mamy listy pisane przez greckiego ambasadora, relacje chińskich pielgrzymów, teksty buddyjskie oraz kolumny i skały z inskrypcjami Aśoki. Jego inskrypcje na skałach na ogół nie stanowią przedmiotu debaty, z nich zaś możemy ustalić daty i czas panowania władcy. Pozostaje jednak pytanie: ile lat przed Aśoką Buddha osiągnął parinirwanę? Jest to złożone i skomplikowane pytanie. Jego Świątobliwość obiecał, że omówi tę kwestię w przyszłym roku szczegółowo. Tymczasem przedstawił sjald z kilkoma propozycjami:

• 1085 p.n.e.: Faxian z dynastii Qin odwiedził Indie w IV wieku n.e. i odnotował, co mówiono wówczas w Indiach
• 949 p.n.e.: Faling z dynastii Tang
• 543 p.n.e.: Tradycja Mahawamsy (Wielka kronika) ze Sri Lanki. (Sri Lanka należy do tradycji therawady i jest częścią południowego szlaku szerzenia się buddyzmu. Napisana w V wieku n.e., jest to kronika historyczna Sri Lanki w języku palijskim.)
• 485 p.n.e.: Zapiski od szlachetnych istot – ten dobrze znany tekst mówi o wielkich mistrzach tradycji buddyjskiej, spisany został po odejściu Buddhy
• 483/479 p.n.e.: Samantapasadika – tekst therawady, wymienia dwie daty
• 477 p.n.e.: Wilhelm Max Müller, badacz europejski
• 386 p.n.e.: Hakuju Ui – badacz japoński

W ciągu ostatnich kilku lat uczeni przeanalizowali te daty i wyrazili wątpliwości co do ich zasadności. Dwa główne stanowiska mówią:

• Buddha odszedł przed rokiem 500 p.n.e.
• Zmarł w 386 p.n.e.

Tradycja tajska idzie za głosem Sri Lanki i przyjmuje rok 543 p.n.e.

W tym momencie Jego Świątobliwość uczynił dygresję i dla mnichów i mniszek, którzy nie otrzymali świeckiego wykształcenia, omówił zachodni chrześcijański system datowania Anno Domini/przed Chrystusem i jego zreformowaną wersję n.e./p.n.e.

Następnie pokazał dwie fotografie. Na pierwszej była waza z relikwiami Buddhy, należąca kiedyś do klanu Śakjów, odnaleziona w Indiach pod koniec XIX wieku w miejscowości Piprahwa. Badacze potwierdzili, że widniejąca na niej inskrypcja została zapisana starożytnym alfabetem. Waza znajduje się w muzeum w Kalkucie, lecz same relikwie zostały najpierw przekazane królowi Tajlandii, który z kolei rozesłał je po krajach buddyjskich. Na drugim zdjęciu był kapitel z lwem z kolumny Aśoki, zachowany w muzeum w Sarnath.

Najważniejsi uczniowie Buddhy

Po krótkim omówieniu historii życia Buddhy Gjalłang Karmapa przedstawił kilku najważniejszych jego uczniów.

Wimalakirti sutra wymienia dziesięciu głównych uczniów. Sa to: Śariputra, Maudgaljajana, Mahakaśjapa, Subhuti, Purna, Mahakaććana, Anuruddha, Upali, Rahula i Ananda. Tradycja therawady przedstawia nieco inną listę w Sutrze dziesięciu starszych.

Rahula, Ananda, Anuruddha, Nanda oraz Dewadatta należeli do kasty kszatrijów, a pierwszych trzech zalicza się do dziesięciu wielkich śrawaków. Śariputra, Maudgaljajana, Mahakaśjapa, Purna, Subhuti oraz trzech braci Kaśjapów (Uruwilwa Kaśjapa, Nadi Kaśjapa i Gaja Kaśjapa) pochodzili z kasty braminów. Wyłączając braci Kaśjapów, pozostali również zaliczają się do dziesięciu wielkich śrawaków. Podobnie jak Jasa i Gawadżpati, należący do kasty wajśjów. Dwaj pozostali spośród dziesięciu śrawaków to Upali i Sunidha.

Karmapa zaznaczył, że uczniowie Buddhy wywodzili się ze wszystkich kast. A więc byli to bramini, kszatrijowie, wajśjowie i śudrowie, gdyż buddyjska Dharma nie uznaje podziałów na kasty i klany. Każdy może być praktykującym. Prócz przedstawicieli wszystkich kast do Sanghi należały też kobiety. Do najsłynniejszych zaliczają się: ciotka Buddhy Pradżapati, jego żona Jaśodhara i Utpaliwarna. Wychwala się osiągnięcia zarówno bhikszu, jak i bhikszunich.

Ponadto, po schronienie do Buddhy udało się wielu świeckich uczniów, w tym królowie Bimbisara i Adźataśatru z Magadhy, król Prasenadi z Kosali, wszyscy Śakjowie, Mallowie, Liććhawi, Kosambi, Anathapindada, starszy Kalpanamanditika, młody Dżiwaka – wielki lekarz, starsza kobieta Wiśaka i inni. Mówiąc krótko, uczniowie Buddhy wywodzili się ze wszystkich warstw społecznych, niższych i wyższych. Byli to bracia i siostry, rodzice, członkowie tego samego klanu, przyjaciele, bez rozróżnienia na płeć i wiek. Do najlepszych i najdłużej praktykujących zalicza się ponad 1250 osób. W tamtym czasie populacja Indii była o wiele mniejsza, a podróżowanie stanowiło wyzwanie, jest to więc liczba, która robi wrażenie.

Karmapa zauważył, że w owym czasie wiele religii i filozofii ze sobą konkurowało, lecz tylko buddyzm stał się jedną z wielkich światowych religii. Dlaczego tak się stało? Złożyło się na to wiele przyczyn i okoliczności. Jeśli porównamy buddyzm z religiami bramińskimi tamtych czasów, był on o wiele bardziej wszechstronny i przyjmował szersze spojrzenie. Poza tym pod wieloma względami buddyzm stanowił rebelię przeciwko tradycjom kast, ascezy i rytuałów skupiających się jedynie na zewnętrznych aspektach religii. Sam Buddha miał wielki szacunek do duchowych praktykujących tamtego okresu, w tym braminów i śramanów. Każdego traktował z poważaniem. Nie miało to nic wspólnego z kastą. Uznawał, że bramini odznaczali się właściwą pradżnią i postępowaniem. Jak pokazuje nam odpowiedź Buddhy do jego ucznia Subhadry, uważał on status społeczny i kastę za nieistotne. Zwracał uwagę na to, czy ktoś przestrzega ośmiu gałęzi ścieżki, kieruje się pradżnią i postępuje w sposób etyczny.

Sutry therawady takie, jak Assalajana sutta czy Kannakatthala sutta, jasno ukazują szerokie poglądy Buddhy. Innym dobrym tego przykładem był Upali. Choć pochodził z rodziny należącej do niższej kasty, chwalono go za najczystszą dyscyplinę i uczoność w winai. Pozostali Śrawakowie bardzo go cenili.

Sutra strof dotyczących dhjany z tradycji therawady cytuje testament Sunidhy. Jego Świątobliwość sparafrazował go następująco:

„Po pierwsze, urodziłem się w niskiej kaście, jestem biedny i pozbawiony praw. Muszę uwijać się jako czyjś sługa. Zamiatam podłogi”. Karmapa wyjaśnił, że Sutra mądrych i głupich precyzuje, że Sunidha czyścił latryny, do jego obowiązków należało usuwanie ekskrementów.

Sunidha mówił dalej: „Tak więc wszyscy patrzą na mnie z góry i wyśmiewają się ze mnie. Spoglądają na mnie kątem oka, co jest wyrazem odrazy. Uważają, że jestem gorszy, najgorszy. Niezależnie od tego, jak mnie traktują, zawsze muszę być usłużny i każdemu okazywać szacunek, kłaniać się i zwracać do nich grzecznie. Pewnego dnia podążyłem za kilkoma wielkimi uczniami i szczęśliwym trafem spotkałem Buddhę. Odrzuciłem, co akurat trzymałem i natychmiast uklęknąłem przed nim. Pełen miłości i współczucia Buddha podszedł do mnie, pokłoniłem się do jego stóp i poprosiłem, by przyjął mnie jako swego ucznia. Wówczas Buddha, nauczyciel nie mający sobie równych na tej ziemi, zwrócił się do mnie: „Niech tak będzie, bhikszu”. Były to pierwsze słowa Dharmy, jakie od niego usłyszałem”.

A więc Buddha był osobą traktującą biednych i wykluczonych jako przyjaciół. Bhikszu to najwyższy status. Mistrz Aśwaghosza w Traktacie wielkiej liczby opisuje szczegółowo jak Sunidha i Upali zostali mnichami. Pokazuje to niezwykłą siłę i odwagę Buddhy. Darzył on szacunkiem ludzi o najniższym statusie w społeczeństwie i dawał im szansę na praktykowanie Dharmy. Jest to dowodem na wyjątkową cechę Buddhy – jego miłość i współczucie.

Powinniśmy zauważyć również, że Buddha zapoczątkował nową tradycję, nauczając w lokalnych językach, co nigdy wcześniej się nie zdarzyło. Dowód na to znajdujemy w dwudziestej piątej księdze winai szkoły mahiśasaka i trzydziestej ósmej w winai szkoły sarwastiwada. Dwóch braminów zostało mnichami i, wraz z pozostałymi członkami Sanghi, recytowało sutry. Jednak wymowa i gramatyka były zupełnie niezgodne z sanskrytem – Sangha recytowała sutry w miejscowym dialekcie! Braminów to bardzo rozgniewało. Pewnego dnia wyjaśnili to Buddzie. „Bhikszu pochodzą z różnych kast i klanów, mają różne wykształcenie, więc recytują sutry w swych lokalnych dialektach i językach. Jest to obraza dla słów Buddhy”. Tym samym wyrazili tradycyjny pogląd bramiński. Kiedy bowiem recytowali swoje własne wedyjskie teksty, wierzyli, że nawet jedna pomyłka w wymowie jest obrazą bogów.

Zasugerowali więc, że na przyszłość najlepiej jest recytować sutry w sanskrycie. Natomiast Buddha w odpowiedzi przedstawił zupełnie odmienny pogląd. „Nie ma potrzeby, aby recytować sutry w językach i pismach pochodzących z innych miejsc. Nie ma niczego złego w recytowaniu ich we własnym dialekcie i językach lokalnych. Jeśli zamiast w naszym własnym języku, będziemy je recytować w języku obcym, to będzie obraza”.

Buddzie chodziło przede wszystkim o to, aby Dharma nauczana była dla pożytku wszystkich istot, a nie jedynie wybranych. Tak więc buddyjskie teksty powinny być łatwe do zrozumienia. Dzięki temu wielu ludzi będzie miało do nich dostęp, niezależnie od wykształcenia.

Jego Świątobliwość zasugerował, że nauczanie Dharmy przez Buddhę po osiągnięciu Przebudzenia miało wiele cech mahajany. Nikt nie kazał mu nauczać. Mógł pozostać w bezmiarze wyciszenia, zdecydował się jednak przekazać nauki wszystkim istotom. Ukazuje nam to odwagę mahajany. Jest to wyraz jednej z największych wartości mahajany.

Szerzenie się buddyzmu

Wspólnota buddyjska rozwinęła się początkowo w północno-środkowych Indiach, w Magadzie. Cztery wielkie święte miejsca to: na północ od środkowych Indii Lumbini, gdzie Buddha się urodził i Kuszinagar, gdzie odszedł; na południu świątynia Mahabodhi w Bodhgai, gdzie osiągnął Przebudzenie; oraz na zachodzie Park Jeleni w Sarnath, gdzie po raz pierwszy obrócił Kołem Dharmy.

Po parinirwanie Buddhy Sangha stopniowo rozrastała się, obejmując inne rejony i szerząc nauki. Najpierw na zachód, później na południe. Na południu naturalną granicę stanowiły góry Windhja, natomiast na wschodzie gorący klimat uniemożliwiał założenie osad. Na południu buddyzm szerzył się szybko, lecz na zachodzie przebiegało to wolniej, gdyż tam ludzie silnie wierzyli w religie bramińskie.

Jednym z wielkich śrawaków był Mahakaććana pochodzący z królestwa Awanti. Gdy powrócił do ojczyzny, przekazał Dharmę wielu ludziom, co opisują teksty winai. Purna, syn Mettii, pochodził z Sunaparanty, z zachodniego wybrzeża Indii. Później, w tamtym regionie Aśoka postawił jedną z kolumn. To miejsce znajduje się tuż nad współczesnym Mumbajem. Purna również powrócił do domu i nauczał Dharmy wielu ludzi, zyskując licznych uczniów.

Wielu kupców z całych Indii przybyło na środkowe ziemie i zostali buddystami. Gdy wracali do domów, w swoich regionach szerzyli Dharmę, co miało wielki wpływ na jej rozrost. Kaććana nauczał w Mathurze, nieopodal dzisiejszego Delhi.

Rola Sanghi

W buddyzmie Sangha dzierży odpowiedzialność szerzenia Dharmy. Jest tak ponieważ to Sangha słucha, kontempluje i medytuje. Oczywiście również świeccy praktykują Dharmę, lecz mają też wiele obowiązków domowych i nie mają tyle czasu, co osoby wyświęcone.

Kiedy mówimy o Sandze, mamy na myśli „harmonijną Sanghę czy też społeczność”. Uczniowie Buddhy postrzegali go jako nauczyciela – satthara – który wskazał im ścieżkę. Mieli więc niezachwianą wiarę w niego. Uczniów tych nazywamy śrawakami (palijskie sāvaka), czyli „słuchaczami, tymi, co słuchają”, gdyż słuchali nauk Buddhy. Nie jest to nazwa stosowana jedynie w tradycji therawady.

Jego Świątobliwość odniósł się do sutry z tradycji therawady, gdzie porównuje się Sanghę do oceanu. Mówi się, że Sangha ma osiem cudownych właściwości:

1. Podobnie jak ocean, który robi się coraz głębszy, Sangha również stopniowo ćwiczy się w ścieżce, a jej właściwości urzeczywistnienia wzrastają.
2. Podobnie jak fale oceanu nie przekraczają linii brzegowej, śrawakowie nie łamią dyscypliny.
3. Podobnie jak zwłoki nie pozostają w oceanie, lecz są wyrzucane na brzeg, ci członkowie Sanghi, którzy łamią dyscyplinę, są usuwani.
4. Podobnie jak sto różnych rzek wpada do oceanu i w nim znika, podobnie członkowie Sanghi odrzucają kastę i klany, i nazywani są dziećmi Śakjów.
5. Podobnie jak cały ocean ma ten sam słony smak, cała Sangha ma ten sam smak Wyzwolenia.
6. Tak, jak gdy sto rzek wpłynie do oceanu, ten się nigdy nie zmniejsza ani nie zwiększa, tak samo, niezależnie od tego ilu członków Sanghi osiągnie nirwanę, sama Sangha się nie powiększa i nie zmniejsza.
7. Podobnie jak w oceanie jest wiele klejnotów, tak i Sangha ma wiele cudownych właściwości inteligencji, dyscypliny itd.
8. Podobnie jak w oceanie jest wiele dużych ryb, tak i wśród Sanghi jest wiele wyróżniających się osób.

Osoby pragnące dołączyć do Sanghi, z dowolnej kasty, klasy społecznej, dowolnego pochodzenia etnicznego, mogły to zrobić. Życie osoby wyświęconej było zasadniczo życiem wędrownym. Sangha nie posiadała jednego miejsca, mnisi i mniszki przemieszczali się. Do życia potrzebowali więc bardzo prostych rzeczy, łatwych do uniesienia. Było to tzw. sześć niezbędnych przedmiotów: trzy szaty Dharmy, miska żebracza do jedzenia, sito do oczyszczania wody oraz mata do spania. Początkowo szaty były jedynie z bawełny, później także z lnu, jedwabiu i wełny. Do zrobienia trzech szat potrzebne było dużo materiału i trudno było go uzyskać z żebrania, dlatego członkowie Sanghi mieli tych szat mniej.

Gdy tak przemieszczali się z miejsca na miejsce, nigdy nie byli pewni jakie będzie ich kolejne miejsce. Bhikszu nieraz musieli spać na zewnątrz pod gołym niebem lub pod drzewami. Poza porą deszczową w Indiach wielu opadów nie ma, więc nie było to bardzo trudne. Pośród śrawaków było wielu takich, którzy pragnęli praktykować szczególną ascezę. Zebrano później te praktyki i nazwano je „właściwościami ascezy”. Według jednych tekstów było ich dwanaście, według innych trzynaście. Niektórzy członkowie Sanghi słynęli z praktykowania tychże właściwości. Na przykład Mahakaśjapa znany był z bardzo rygorystycznej praktyki właściwości ascezy.

Początki tekstów buddyjskich

Po odejściu Buddhy w parinirwanę Mahakaśjapa zorientował się, że jeśli jego nauki nie zostaną zabezpieczone, to szybko znikną. Wpadł na pomysł zorganizowania wspólnej rady czyli saṃgīti. Zebrał więc wszystkich bhikszu, wyraził swoje przemyślenia, a oni się z nim zgodzili. Wówczas pięciuset starszych uczniów Buddhy zgromadziło się w Radżagrysze i zebrali nauki Buddhy. To zgromadzenie nazywamy pierwszą radą lub pierwszym soborem buddyjskim. Wyraz „rada” przez niektórych był tłumaczony jako „wspólne recytowanie”. Być może zebrani wspólnie recytowali Dharmę, której wyuczyli się na pamięć. Wielu badaczy sądzi, że to pierwsze zgromadzenie nigdy nie miało miejsca. Ale ponieważ mówią o nim teksty osiemnastu różnych szkół, Jego Świątobliwość zauważył, że jest bardziej prawdopodobne, że jednak się odbyło.

Podczas rady obecnych było dwóch najważniejszych uczniów: Ananda, który towarzyszył Buddzie wszędzie i słyszał wszystko, czego on nauczał – to on recytował Dharmę; oraz Upali. Ten słynął ze znajomości winai, więc recytował jej zasady. To, co wówczas wyrecytowali, stało się później znane jako część tripitaki, trzech koszy: kosz sutr i kosz winai. Trzeci z koszy – abhidharma – pojawił się nieco później. Aby łatwiej było zapamiętać sutry i winaję, najważniejsze punkty zostały ułożone  w prosty sposób w sutrach pod postacią strof, czyli gathów.

W późniejszym czasie do sutr dodano komentarze, a do gathów tło pod postacią opowieści. Razem były one znane jako „bramy Dharmy”. Później sutry przyjęły też formę prozy, lecz samo słowo „sutta” (palijski) sugeruje, że mowa jest o krótkich i łatwych do zapamiętania strofach. Według wielu badaczy, recytowane prozą sutry pojawiły się w jakieś sto lat po parinirwanie Buddhy.