Letnie nauki „Mar Ngok” – 6 września 2021

Sześć darśan

Jego Świątobliwość rozpoczął od przypomnienia: w epoce filozofii z Brahmanów rozwinęły się sutry, po czym pojawiło się sześć darśan (szkół ortodoksyjnego hinduizmu), które z kolei wyłoniły się z Upaniszad.

Mówiąc ogólnie, w tej epoce pojawiło się wiele systemów filozoficznych, przede wszystkim dlatego, że poglądy zawarte w Upaniszadach nie były zaprezentowane w żaden logiczny sposób, lecz stanowiły po prostu zapis idei, jakie przyszły ludziom do głowy, przedstawionych we fragmentaryczny sposób. Dopiero gdy pojawiła się szkoła sankhja, w Indiach rozwinął się system dokładnej i rygorystycznej logiki. Ludzie zaczęli badać, w sposób dogłębny i szczegółowy, wzajemne powiązania między umysłem i materią, naturę świata, co wydarzy się w przyszłości itp. To więc szkoła sankhja miała pierwszą kompletną filozofię. Wszelkie szkoły, jakie pojawiły się później, noszą wpływy sankhji.

Sześć darśan to:

1. Sankhja
2. Joga
3. Njaja
4. Wajśeszika
5. Mimansa
6. Wedanta

Ostatnią z darśan jest szkoła wedanta, badająca ukryte znaczenie zjawisk. Konkurowała ona z sankhją i bardzo się rozpowszechniła. Tą szkołą jesteśmy szczególnie zainteresowani i wiele badań zostało przeprowadzonych na jej temat, a w szczególności na temat jej gałęzi adwajtawedanty, czyli szkoły niedualizmu, twierdzącej, że pogląd o istnieniu samoistnego bytu jest błędny. Dlatego filozofia wedanty spotkała się z uznaniem wielu.

Dzięki rozwinięciu się sześciu szkół ortodoksyjnego hinduizmu, w Indiach powstało wiele tradycji filozoficznych i Indie wiodły prym na świecie w osiąganiu wysokiego poziomu rozwoju filozofii, religii i literatury.

Poza tymi sześcioma szkołami, pojawiło się wiele innych nurtów filozoficznych, wspomnianych chociażby w Sutrze kszatrijki, przetłumaczonej na język tybetański z chińskiego. Według niej istnieją sześćdziesiąt dwa różne poglądy filozoficzne. Również palijska Tripitaka w jednym z tekstów stwierdza istnienie dziewięćdziesięciu sześciu różnych poglądów. Wiele z nich uważano jednak za niższe filozofie, więc do dziś zachowało się tylko kilka. Mamy wciąż dostęp do sześciu darśan, a pośród nich najbardziej niezwykła jest filozofia sankhji.

Rdzenne teksty sześciu ortodoksyjnych szkół zapisano w postaci sutr, zawierają liczne aforyzmy, są pisane wierszem. Z tych powodów trudno jest zrozumieć je bez odpowiednich komentarzy. Prawdopodobnie wybrano dla nich postać sutr, aby uczniom łatwiej było się ich nauczyć na pamięć i następnie mieć je w głowie.

Około VI wieku p.n.e. na całym świecie nastała wielka rewolucja w myśli i filozofii. Perski Zaratusztra, chiński mistrz Konfucjusz, indyjski mędrzec Kapila (założyciel szkoły sankhja), a także Buddha – wszyscy oni pojawili się w mniej więcej tym samym czasie, prawdopodobnie w okresie jednego lub dwóch stuleci. Tamten czas, tj. VI i V wiek p.n.e. to okres wielkiego rozwoju i zmian w filozofii i myśleniu. Chociaż powstało wówczas wiele filozofii i nasunęło się wiele pytań, zasadniczo wszędzie były one podobne. Ludzie zastanawiali się:

• Kim jestem? Skąd się wziąłem? Dokąd zmierzam?
• Jaka jest relacja między umysłem a materią, tj. jaki jest związek między zewnętrznymi zjawiskami a wewnętrznym umysłem? Czy istnieją zjawiska wychodzące poza te dwa?
• Jak powstał zewnętrzny świat? Czym jest ten większy wszechświat, który przewyższa to, co widzimy? Czy istnieje stwórca? W jaki sposób dochodzi do wschodów i zachodów słońca? Kto sprawił, że zmieniają się pory roku, jak to się odbywa?
• Jeśli istnieje stwórca, jaki jest? Czy jest to człowiek? Jaki ma charakter? Patrząc na świat, dostrzegamy wiele nierówności: jedni są biedni, drudzy bogaci. Dlaczego nie każdy jest w jednakowej sytuacji? Czy stworzyciel świata jest współczujący? Czy ma ludzką postać, czy też jest niewidoczny?
• Skąd się biorą złe, nikczemne czyny? I podobnie, jak możemy osiągnąć stan stałego szczęścia? Czy istnieje miejsce, do którego możemy się udać i być w wiecznej szczęśliwości, czy zależy to może od poziomu myślenia?

Jego Świątobliwość omówił pokrótce sześć darśan.

Jak wedyjscy filozofowie odbierali inne szkoły

Zasadniczo systemy indyjskiej filozofii, które uznają literaturę wedyjską za świętą, nazywamy ortodoksyjnymi, zaś te odrzucające świętość Wed to szkoły nastika, czyli nieortodoksyjne, uważane za propagujące błędne, nihilistyczne poglądy.

Sześć darśan, czyli szkół ortodoksyjnego hinduizmu, zalicza się do filozofii astika. Co więc odróżnia sześć darśan od filozofii nastika? Najlepiej będzie odpowiedzieć na to pytanie, podpierając się ważnymi tekstami wedyjskimi. Tekst autorstwa Madhawaczarji, Sarwadarśanasangraha (Streszczenie wszystkich poglądów), napisany w XIV wieku, objaśnia filozofie szesnastu szkół bardzo szczegółowo, w tym poparcie dla szkoły wedanta. Wyjaśnia również jak owe filozofie różniły się od szkoły wedanta.

Oto lista niektórych ważnych systemów filozoficznych, które są tu wymienione jako odbiegające od Wed. Im wyżej na liście, tym system jest dalszy od Wed:

1. Lokajata
2. Buddyzm
3. Dżinizm
4. Vajśeszika
5. Njaja
6. Mimansa
7. Sankhja
8. Joga

Tak więc szkoła lokajata różni się od Wed najbardziej, zaś pogląd im najbliższy prezentuje szkoła jogi. Jego Świątobliwość wyjaśnił, że na liście nie znalazła się wedanta, gdyż Madhawaczarja był zwolennikiem jej poglądów.

Okres, w którym rozwijały się te systemy, był nową, rewolucyjną epoką indyjskiej filozofii. Był to czas, kiedy przywracano dawne rytuały, ustanawiano prawa, tworzono bardziej kompletne systemy gramatyki i poetyki. Przede wszystkim rozwinęła się dziedzina geometrii i dokonano wielkich postępów w matematyce. Myślenie filozoficzne było na tak wysokim stopniu zaawansowania, że mogła pojawić się głęboka filozofia buddyzmu, mogła rozkwitać i osiągnąć wysoki poziom, dzięki sprzyjającemu środowisku. Dlatego powinniśmy być wdzięczni ortodoksyjnym szkołom hinduistycznym i uważać je za bardzo ważne.

Te filozofie i filozoficzne teksty są ogromnym osiągnięciem, jakie starożytne Indie zostawiły dla całego świata. Wśród nich przede wszystkim założona przez mędrca Kapilę szkoła sankhja oraz nauki Buddhy Śakjamuniego wyróżniają się w historii Indii.

Karmapa przedstawił krótką charakterystykę każdej ze szkół, skupiając się przede wszystkim na tle historycznym.

1. Sankhja

Pośród wszystkich indyjskich tradycji filozoficznych najstarszą jest sankhja, jest ona jedną z najwcześniejszych na świecie. Samo słowo „sankhja” pojawia się w Upaniszadach i można je wyjaśniać na wiele sposobów, lecz pierwotnie znaczy ono „liczyć”.

Jednym z najsłynniejszych badaczy sankhji był niemiecki uczony Richard von Garbe. Wyjaśnia on, że skojarzenie z liczeniem wzięło się stąd, że sankhja kategoryzowała wszystkie znane zjawiska w dwa pierwotne komponenty i dwadzieścia natur, więc inne szkoły wyszydzały jej przedstawicieli jako rachmistrzów i nadały nazwę sankhja.

Za założyciela sankhji powszechnie uważa się mędrca Kapilę. Jego uczniem był Asuri, zaś jego uczniem Pańćaśikha. Jednak bardzo niewiele wiemy odnośnie tego, jak ważni tak naprawdę byli oni w rozwoju tradycji sankhji, gdyż nie pozostawili po sobie śladów. Później ludzie mieli ogromną wiarę i oddanie dla Kapili, niczym dla boga, co było niezwykłe i nie zdarzało się w stosunku do założycieli innych szkół. Był bardzo dobrze znany za czasów Buddhy. Jego filozofia pozostała filozofią i nigdy nie zamieniła się w religię. Jego Świątobliwość zauważył, że istnieje spora różnica między filozofią a religią. Jako przykład Karmapa podał jedną z czterech szkół filozoficznych w systemie buddyzmu tybetańskiego, madhjamakę czy też szkołę środkowej drogi. Uważana jest ona za szkołę filozoficzną, nie za religię. Niebuddyjskie szkoły filozoficzne nie urosły do statusu religii.

Podstawowe teksty sankhji

Najważniejsze teksty większości darśan są zapisane wierszem w postaci sutr. Chociaż istnieje tekst o nazwie Sutry sankhji, to rdzennym tekstem sankhji jest Sankhja karika. Ten najważniejszy utwór został napisany przez Iśwarakrysznę prawdopodobnie w V lub IV wieku p.n.e.

Jeśli chodzi o Sutry sankhji, które przypisuje się mędrcowi Kapili, badacze kwestionują ich autentyczność. Głównym tego powodem jest fakt, że żaden z wczesnych tekstów sankhji nie wspomina ani nie cytuje ich. Ponadto, wydaje się, że są one pod mocnym wpływem wedanty, co może sugerować, że stworzył je jakiś uczony wedanty między IX a XIV wiekiem.

Richard von Garbe sugeruje, że Sutry sankhji zostały napisane nie wcześniej niż w 1380 i nie później niż w 1450 roku n.e. Znanych jest siedem komentarzy do Sutr sankhji. Jednak z braku czasu Jego Świątobliwość nie zagłębił się w ten temat. Istnieje tekst sankhji pt. Złota siedemdziesiątka, przełożony na chiński przez mistrza Jangdaka Denpę w VI wieku. Trwa dyskusja czy jest to ten sam tekst, co ów napisany przez Iśwarakrysznę.

Zasady sankhji

Sankhja jest systemem dualistycznym. Mówi o dwóch podstawowych elementach dających się poznać zjawisk. Jednym jest osoba czyli purusza. Jest ona poznającym, doświadczającym, zwana także samoistnym bytem. Drugim elementem jest pierwotna natura czyli pradhana. Z natury jest materialna i daje początek wszystkim manifestacjom i przejawieniom. Ten element ma trzy właściwości – radżas, sattwę oraz tamas – i dwadzieścia manifestacji. Mówiąc w skrócie, jeden element jest poznawczy, drugi materialny.

2. Szkoła jogi

Sankhja jest tak naprawdę szkołą nieteistyczną, gdyż nie akceptuje istnienia stworzyciela świata, ponieważ nie może być ono udowodnione. Wiele szkół z tego samego okresu nie popierało systemu sankhji i aby to zmienić, pojawiła się szkoła jogi.

Zasady szkoły jogi można też wyjaśnić z innej perspektywy: popierała ona zasady sankhji, będąc jednocześnie szkołą teistyczną, wierzącą i oddającą cześć najwyższemu bóstwu o nazwie Iśwara, które czciła. W tej szkole znane były też pewne tajemne praktyki jogicznego postrzegania. A więc szkoła jogi ma te same zasady, co sanhkja, do których dodaje praktyki jogiczne. Można też powiedzieć, że szkoła jogi jest teistyczną odmianą sankhji.

„Joga” znaczy „zespolenie”. Słowo to pojawia się w niektórych Aranjakach i Upaniszadach, wiemy więc, że praktyka jogi je poprzedzała i rozwijała się stopniowo. Wydaje się też, że szkoła jogi istniała, kiedy napisano Mahabharatę.

Jednak badacze postulują, że tradycja jogi o charakterze systemu filozoficznego pojawiła się dopiero po napisaniu przez Patańdźalego Jogasutr. Daty urodzin i śmierci Patańdźalego nie są znane, lecz wielu naukowców sądzi, że była to ta sama osoba, która napisała komentarz do Asztadhjaji – gramatyki stworzonej przez Paniniego w IV wieku p.n.e. Jeśli tak, to możemy zakładać, że Patańdźali działał w I wieku n.e.

Są jednak i tacy, którzy tę hipotezę poddają w wątpliwość.

Niektórzy badacze uważają, że Jogasutry nie zostały spisane przez jednego autora, lecz są zestawieniem fragmentów sutr autorstwa wielu joginów w ciągu wielu lat. Uważają, że sam tekst pojawił się mniej więcej w czasie Nagardżuny w II lub III wieku n.e.

Inni twierdzą, że nastąpiło to wcześniej, między VI a V wiekiem p.n.e.

Jogasutry mają cztery rozdziały. Są to: Samadhipada (Rozdział o samadhi), Sadhanapada (Rozdział o praktyce), Wibhutipada (Rozdział o mocy) oraz Kaiwaljapada (Rozdział o izolacji, w znaczeniu „wyzwolenia”).

Samadhipada (Rozdział o samadhi)

Samadhi jest poziomem umysłu osiąganym, kiedy ograniczy się ruch umysłu. Aby to zrobić, należy nieustająco ćwiczyć się w tworzeniu nawyku uważności i przytomności. Ponadto, dzięki wierze i oddaniu Iśwarze rodzi się najwyższe doświadczenie jogi.

Sadhanapada (Rozdział o praktyce)

Istnieje wiele metod rozwijania najwyższych praktyk jogi. Poza oparciem się na esencji systemu sankhji, joga naucza też o asztandze, czyli ośmiu gałęziach jogi. Trzy ostatnie –dharana, dhjana i samadhi – stanowią istotę praktyki jogi i łącznie nazywane są sanjamą. Rozwinąwszy samadhi osiąga się cudowne moce i jasnowidzenie, uwalnia od więzów narodzin i śmierci i uzyskuje wyzwolenie.

Wibhutipada (Rozdział o mocy)

Jasnowidzenie oznacza tu znajomość przeszłości i przyszłości, słyszenie dźwięków we wszystkich kierunkach, znajomość sytuacji w innych światach, umiejętność rozmawiania z bogami i duchami, chodzenie po wodze, latanie i posiadanie wielu innych nadludzkich mocy. Łącznie nazywa się te moce „wszechstronnym jasnowidzeniem”.

Rozprzestrzenianie się jogi

W czasie, kiedy rozwijała się szkoła jogi, było jej bardzo blisko do twierdzeń sankhji. Przyjęła przedstawienie sankhji dwudziestu pięciu rzeczy do poznania bez żadnych zmian. Chociaż sankhja jest nieteistyczna, szkoła jogi zakłada istnienie boga Iśwary. Sankhję nazywa się więc niriśwara-sankhją (sankhją nieteistyczną), zaś szkołę jogi seśwara-sankhją (sankhją teistyczną). Teksty tybetańskie używają tych dwóch terminów, nie stosują natomiast nazwy „szkoła jogi”.

Innym ważnym elementem różniącym obie szkoły jest założenie jogi o istnieniu wiecznego boga Iśwary, odrębnego od jaźni/puruszy i pierwotnej natury. Relacja między nimi sprowadza się do tego, że Iśwara jest uniwersalną jaźnią, zaś purusza jaźnią jednostkową.

Podsumowując, szczególnym osiągnięciem szkoły jogi było połączenie zasad sankhji z przedstawieniem boga. Było to zestawienie dla Indoariów bardzo atrakcyjne: pełne przedstawienie logiki, logicznej analizy sankhji, a do tego bóg Iśwara. Więc przez pewien krótki czas wszyscy byli bardzo żywo zainteresowani jogą i podążali za jej naukami. Jednak społeczeństwo wkrótce stało się bardziej przesądne i zaczęło się kierować ślepą wiarą. Ludzi bardziej interesowały praktyki mantr, jak przekazywała je Atharwaweda. Nie była to jednak taka sama praktyka jak w buddyzmie tybetańskim. Motywowana była głównie doczesnymi celami, dotyczącymi obecnego życia. Początkowo szkoła mantry nie była bardzo ważna, lecz ostatecznie zaczęła stosować okrutne ofiary ze zwierząt i poparcie dla niej drastycznie spadło.

3. Njaja

Ta szkoła rozwinęła przedstawienie logiki i zasadności i stała się podstawą dla wszystkich indyjskich tradycji logiki. Dlatego nazwano ją njają czyli szkołą logiki. W sanskrycie jej pełna nazwa to njaja widja czyli logiczna wiedza, a po tybetańsku w skrócie mówi się rigpa cienpa (rigs pa can pa). Za założyciela szkoły tradycyjnie uznaje się Gautamę. Niektórzy utożsamiają go z Akszapadą.

Pośród starożytnych mędrców było trzech znanych Gautamów. Pierwszy był założycielem tradycji sutr, drugi założycielem njai, a trzecim był Buddha. Tak więc ważne jest, aby wiedzieć, o którym z nich mówimy.

Gautama jest dobrze znany buddyjskim uczonym jako ojciec logiki. Daty jego życia nie są jasne, lecz szacuje się, że żył między 150 a 50 r. p.n.e. Traktat Nagardżuny Subtelnie utkane wymienia każdy z szesnastu punktów sutr njai i odrzuca je, więc Gautama musiał żyć wcześniej lub być współczesnym Nagardżunie.

Fundamentalne teksty

Tradycyjnie, za najważniejszy tekst njai uważa się Njaja sutry, przypisywane Gautamie. Pięć ksiąg zawiera 538 strof. Najstarszym komentarzem do tego tekstu jest komentarz Watsjajany z V w. n.e. Był on logikiem, prawdopodobnie wyprzedzającym Dignagę o jedno pokolenie i współczesnym Wasubandhu. Tak więc teksty logiczne biorą swój początek w tradycjach niebuddyjskich, bramińskich i stopniowo zostały przeniesione do buddyzmu. Po V wieku tradycja logiki i zasadności stała się bardzo powszechna wśród buddystów, głównie dzięki wpływom Dignagi i Dharmakirtiego. Dopracowali oni wcześniejsze założenia i napisali nowe komentarze na temat zasadności, znani są więc jako późniejsi mistrzowie zasadności.

Njaja wciąż się rozwijała. Bardziej niż Dharmakirti znany jest Dharmottara, który miał na njaję wielki wpływ i napisał komentarz do Ustalenia zasadności Dharmakirtiego. Ten komentarz spowodował, że system njai się zmienił, a ich wywody logiczne stały się bliższe buddyjskim.

Cel

Najważniejszym wkładem Gautamy było stworzenie kompletnego systemu złożonego z szesnastu kategorii. Jego głównym celem było urzeczywistnienie takości prawdziwej natury. Zakładał on, że takie urzeczywistnienie równoznaczne jest z osiągnięciem wyzwolenia.

Zasady i cechy wyróżniające

Najważniejszą cechą njai jest jej przedstawienie logiki dedukcyjnej, w tym przede wszystkim dobrze znanego pięcioczęściowego sylogizmu. Był on później wielokrotnie stosowany w logice i stał się bardzo wpływowy. Jego Świątobliwość podał przykład:

1. Na wzgórzu jest ogień (hipoteza)
2. Nad wzgórzem unosi się dym (powód)
3. Gdziekolwiek jest dym, tam jest ogień, jak w kuchni (analogia)
4. Na tym wzgórzu jest dym (potwierdzenie)
5. Dlatego można być pewnym, że jest tam ogień (wniosek)

Karmapa zwrócił uwagę na podobieństwa między systemami logiki starożytnych Indii i starożytnej Grecji. Jeśli usuniemy dwa pierwsze lub dwa ostatnie z powyższych pięciu kroków sylogizmu, uzyskamy teorię nazw czyli sylogizm Arystotelesa. Jako, że oba systemy pojawiły się w tym samym czasie i zdają się być takie same, zaczęto zadawać pytania czy przypadkiem nie są ze sobą połączone i jaki jest związek przyczynowy między nimi.

Nie mamy niezbitych dowodów ze względu na brak pewnych źródeł, lecz niektórzy uczeni spekulują, że po pierwsze, grecka logika rozwinęła się później niż indyjska i, po drugie, porównując oba systemy, indyjski jest znacznie bardziej rozwinięty, możliwe jest więc, że Arystoteles – nauczyciel Aleksandra Wielkiego – studiował logikę indyjską. Następnie być może stworzył własny system.

4. Wajśeszika

Ta filozofia powstała, aby skorygować błędy nieteistycznej sankhji i njai.

Tradycyjnie za założyciela systemu uważa się mędrca Kanadę, noszącego też przydomki Kanabhaksza, Kanabhudź (zjadający ziarno) oraz Uluka (sowa). Jedna z hipotez mówi, że nazwano go „zjadającym ziarno”, ponieważ gdy praktykował ascezę, żywił się jedynie ziarnem, które pozostawili inni. Buddyjscy naukowcy mówią, że przydomek Uluka nadano mu, jako że ustalił sześć kategorii na bazie pohukiwań sowy. Sami wajśeszikowie twierdzą, że było to imię jego klanu. Jeszcze inni sądzą, że skoro „kana” znaczy „atom”, a jego szkoła mówi, że świat składa się w całości z atomów, imię należy tłumaczyć jako „postulujący atomy”.

Najważniejsze teksty

Rdzennym tekstem jest Wajśeszika Sutra autorstwa Kanady. Czas powstania tekstu nie jest znany, ze względu na brak dokumentacji z tamtej epoki. Karmapa przypomniał, że Hindusi nie mieli wtedy w zwyczaju spisywania dat, a przez wiele pokoleń teksty po prostu zapamiętywano, nie pozostawiając dowodów na piśmie. Jedni badacze sądzą, że tekst powstał przed pojawieniem się buddyzmu, inni, że w I wieku lub na początku II wieku n.e.

Wajśeszika Sutra ma dziesięć rozdziałów i 370 strof. Najstarszym komentarzem jest Padarthadharmasangraha (Kompendium właściwości materii) Praśastapady. Wajśeszikowie twierdzą, że istniały jeszcze dwa wcześniejsze komentarze, lecz nie są już dostępne.

Zasady i cechy wyróżniające

Podstawowym założeniem wajśesziki jest twierdzenie, że świat jest złożony z atomów, które są wieczne i niezmienne, a w związku z tym stałe i istnieją w niepoliczalnych ilościach. Mogą się łączyć i dzielić dzięki niewidzialnej ukrytej sile, zaś cały świat jest zbudowany z atomów. Połączenie się atomów jest wynikiem działania owej ukrytej siły, nie jest zaś tworem boga. Zakładają też, że jest prawdopodobnie wynikiem działania karmy.

Istotą zasad wajśesziki jest badanie świata materialnego oraz działających w nim energii. Właściwiej byłoby zatem tę szkołę nazywać nie filozofią, lecz fizyką. Jest to pierwsza indyjska tradycja badająca fizykę.

5. Mimansa

Sankhja, joga, njaja i wajśeszika przyjmują Wedy, choć ich tradycje nie wyrastają bezpośrednio z wedyjskiej literatury. Wcześniejsza i późniejsza mimansa wyszły bezpośrednio z poglądów przedstawionych w Wedach, więc w indyjskiej historii filozofii są uważane za najbardziej ortodoksyjne z ortodoksyjnych poglądów. Początkowo mimansa była jedną szkołą, lecz z czasem podzieliła się na dwie: purwa-mimansę (wczesną) i uttara-mimansę (późną), znaną jako wedanta.

Pochodzenie

Większość ze szkół tamtego okresu skłaniała się ku poglądom nieteistycznym. Spór dotyczył istnienia boga stwórcy, który stworzył wszechświat, a nie pomniejszych bogów, którym składa się ofiary. Jedynie niebuddyjska lokajata deklarowała, że nie ma ani bogów, ani pozytywnych i negatywnych czynów.

Mimansa powstała, aby podtrzymać i zachować tradycyjne poglądy. Sankhja odrzuciła istnienie Brahmy i filozofię bramińską, zaś buddyści usunęli podziały kastowe i nauczali, że rytuały są bezużyteczne. Oba poglądy były bardzo wpływowe, a obie filozofie stały się dominującą myślą tamtej epoki. Dlatego, aby im się przeciwstawić, mimansa włożyła wiele wysiłku w polepszenie sytuacji rytuałów i skupiła się na ich wadze. Później wedanta skoncentrowała się przede wszystkim na filozofii Wed, twierdząc, że świat ma stwórcę itp. Zachowała i propagowała znaczenie starych Upaniszad i stała się matką wszystkich nowoczesnych indyjskich (hinduistycznych) filozofii.

Założyciel i podstawowe teksty

Założycielem wczesnej mimansy był mędrzec Dżajmini. Nie znamy dat jego narodzin i śmierci. Tradycyjnie przyjmuje się, że napisał Sutry mimansy około 200 roku p.n.e. Jednak badacze nie potrafią powiedzieć czy szkoła rozwinęła się właśnie na bazie tego tekstu.

Poszukując wskazówek w buddyjskich tekstach zachowanych w języku chińskim, widzimy, że słowo „mimansa” pojawia się dopiero w IV wieku. Najstarsza wzmianka jest w komentarzu do Lampy pradżni Bhawawiweki. Pojawia się również w Traktacie o wadżra-igle mistrza Dharmakirtiego. Widzimy więc, że mimansa mogła rozwinąć się w różnym czasie między VI-V wiekiem p.n.e. a V-VI wiekiem n.e.

Sutry mimansy liczą sobie dwanaście rozdziałów oraz sześćdziesiąt części w 2742 strofach. Jest to najdłuższy rdzenny tekst sześciu szkół ortodoksyjnego buddyzmu. Pozostałe sutry nie są aż tak długie i nieraz zawierają tylko po kilkaset strof.

Najdawniejszym komentarzem do Sutr mimansy jest Śabarabhaszja Śabary, używana również później przez samych mimansaków jako źródło ich komentarzy. W tym tekście mamy wyraźne rozróżnienie między mimansą a wedantą. Początkowo bowiem stanowiły jedną szkołę, która później podzieliła się na dwie.

Zasady

Postawowym celem mimansy jest osiągnięcie przez ludzi właściwej im odpowiedzialności. Owa odpowiedzialność to obowiązek przeprowadzania rytuałów nauczanych przez Wedy. I dlatego w swych tekstach mimansa bardzo dużo o nich mówi. Ta filozofia wyjaśnia dlaczego rytuały są niezbędne i zachęca, by zaangażować się w praktykę.

Z tego powodu byłoby zapewne właściwiej określić mimansę jako szkołę rytualistyczną, a nie filozoficzną. Mimansa podtrzymuje tradycję Wed i praktyk wedyjskich oraz bada znaczenie tekstów spisanych w Brahmanach, lecz nie ośmiela się iść głębiej w zagadnienia filozoficzne.

Mimansakowie mają tak ogromne poważanie dla Wed, że uważają ich słowa za bezbłędnie prawdziwe i trwałe. Dlatego też jednym z określeń mimansy jest „głosiciel słów”.

Skoro mimansa opiera się przede wszystkim na rytuałach, dlaczego należy do sześciu darśan? Jest tak ponieważ ta szkoła ma szczególny sposób objaśniania tekstów, robi to za pomocą logiki. Najpierw objaśnia znaczenie tekstu, po czym gromadzi wszystkie wątpliwości. Następnie przedstawia dowody negujące wątpliwości, powody zasadności dowodów, odrzucenie wątpliwości i konkluzję. Jest to dość podobne do taktyk w tradycji buddyzmu tybetańskiego.

6. Wedanta

Jak Jego Świątobliwość stwierdził wcześniej, mimansa i wedanta były początkowo jedną szkołą, która podzieliła się na dwie.

Wcześniejsza mimansa opierała się przede wszystkim na Wedach, Brahmanach i literaturze bramińskiej, którą badała. Mówimy o niej też „mimansa rytualna” lub „mimansa karmy”. Natomiast wedanta głównie skupiała się na filozofii i tej części Upaniszad, która mówi o mądrości. Dlatego nazywa się ją „późną mimansą” lub „mimansą dżniany (mądrości)”.

W szczególności zwolennicy wedanty analizowali Brahmana, czy też logikę Brahmana, przez co mówiono o nich „analitycy Brahmana” czy też „mimansa Brahmana”.

A więc mimansa i wedanta były ważnymi przedstawicielami szkół ortodoksyjnego hinduizmu. Mimansa stanowi źródło dzisiejszych praktyk rytualnych, natomiast wedanta jest podstawą współczesnych poglądów hinduskiej filozofii.

Pytanie o powody rozłamu i podziału na dwie szkoły nie jest łatwe. Podstawowa różnica w ich stanowiskach jest, według ich tekstów, taka, że według bramińskich sutr istnieje ostateczny cel do osiągnięcia. Wedanta, dla której filozofia jest rdzeniem nauk, mówi, że tym celem jest wyzwolenie.

Natomiast mimansa mówi, że poprzez przeprowadzanie rytuałów, co jest jej głównym aspektem, osiągnie się wyzwolenie.

Założyciel i podstawowe teksty

Wedanta pojawiła się zapewne na początku pierwszego tysiąclecia. Jej założycielem był najprawdopodobniej mędrzec Badarajana lub Wjasa (I w. p.n.e.).

Ich najważniejszym tekstem jest Traktat o dziełach Gaudapady. Później pojawił się kolejny wielki uczony wedanty Adi Śankara, który komentował znaczenie Brahmasutr.  Założył on nową szkołę – adwajtawedantę, niedualistyczną wedantę. Teksty obu autorów miały wielkie wpływy, a poglądy Adi Śankary o Brahmanie są bardzo podobne do poglądów buddyjskiej środkowej drogi o pustości. Nawet w ramach szkoły wedanta są osoby, które twierdzą, że skrycie Adi Śankara był buddystą, udającym jedynie hinduistę.

Niedualistyczna wedanta bardzo się rozpowszechniła w Indiach i również dziś w kulturze i literaturze Indii znajdziemy wiele jej śladów.

Jednym z najważniejszych tekstów są Brahmasutry. Zwolennicy wedanty utrzymują, że źródła ich tradycji wywodzą się z Upaniszad, Bhagawadgity i Brahmasutr. Twierdzą, że najważniejsze są Brahmasutry, a w nich świadomość Brahmana oraz brahmawidja, które uznają za istotę nauk swej szkoły. Brahmasutry mają cztery rozdziały, a każdy z nich dzieli się na cztery części. Łącznie liczą sobie 555 strof. Ta szkoła była ostatnią z sześciu ortodoksyjnych filozofii i rozwinęła się już w naszej erze.

Podstawowe założenie niedualistycznej wedanty mówi, że istnieje wszystko przenikający bóg, a cały świat i jego natura są tak naprawdę Brahmanem. Wszystko wyłoniło się z bezmiaru Brahmana i na końcu z nim się stopi. Brahman tutaj nie oznacza indywidualnego boga, lecz faktyczną naturę zjawisk. Ta szkoła odrzuca więc twierdzenie z Brahmanów, że istnieją dwa odrębne zjawiska: purusza, czyli wiedząca jaźń oraz pradhana, czyli pierwotna natura. Negują twierdzenia wajśesziki, że wszystko składa się z atomów. Postulują, że wszystkie zjawiska są w swej istocie jednym, a tą istotą jest Brahman. Jest to bardzo podobne do buddyjskiego poglądu, że wszystko ma naturę pustości, dharmadhatu.

Na zakończenie Jego Świątobliwość bardzo krótko podsumował główne poglądy każdej z sześciu darśan.